Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Síða 73

Hláka, frosthörkur, endurskobun
jafnvel siðlaust. Bækur hans eru vitanlega ekki skrifaðar í anda „sósíalísks
raunsæis" en það er ekki úr vegi að líta svo á að þær eigi vel heima innan
ramma „félagslegs raunsæis“. I þeim skilningi, að þær lýsa sigrum og ósigr-
um einstaklinga sem ráðast mjög af félagslegri tilveru þeirra, hlutskipti
þeirra í samfélaginu. En verk hans eru um leið laus við félagslega nauð-
hyggju, enginn sem hefur brugðist því að vera manneskja fær þar að fela sig
á bak við aðstæður og koma þaðan með sýknudóm höfundar — og les-
anda. Hér koma vitanlega til sögu hin kristnu viðhorf til siðferðilegrar
ábyrgðar einstaklingins, sem settu í vaxandi mæli svip á skrif Solzhenyts-
ins. Og eins og síðar verður rakið hafa ýmsir sovéskir höfundar sem mest
hefur verið í spunnið verið á svipuðum slóðum og Solzhenytsin, bæði að
því er varðar bókmenntaaðferð og þungar áherslur á spurningar sem lúta
að siðferðilegri ábyrgð hvers og eins. Munurinn er sá, að þeir fóru hvergi
nærri eins langt inn á bannsvæði og hann og gátu því gefið út bækur sínar í
Sovétríkjunum sjálfum — í skjóli þess takmarkaða málfrelsis sem Khrú-
sjovstímarnir skildu eftir sig, þrátt fyrir allt.
Mörgum hefur fundist undarlegt hve takmarkaðan áhuga Sovétmenn
hafa sýnt spurningum sem varða módernisma, valdatöku ímyndunaraflsins,
andskáldsögu og fleira þesslegt. A Vesturlöndum heyrðust þær raddir þeg-
ar Solzhenytsin hlaut Nóbelsverðlaun árið 1970, að þar hefði Sænska aka-
demían valið sér full „íhaldssaman" rithöfund. Þeir sem svo mæla átta sig
ekki á hinni sterku rússnesku hefð, sem spyr rithöfunda fyrst að því hvort
þeir þori og geti sagt sannleikann en lætur sig það miklu síður varða, hvort
þeir sýni útsmoginn frumleika í listrænum galdri. Verkefnin sem veruleik-
inn hefur stillt rússneskum höfundum upp fyrir hafa um margt verið önnur
en t.a.m. á Vesturlöndum. Samt heyrðust raddir líka í Sovétríkjunum, sem
spurðu eftir nýrri aðferð, sem hæfði betur öfgafullum samtíma. Til dæmis
segir Andrei Sínjavskí (dæmdur fyrir „andsovésk" skrif árið 1966 og útlagi í
Frakklandi frá 1973) í grein gegn kreddu sósíalrealismans, sem hann skrif-
aði á sínum tíma fyrir Samízdat :
„Nú um stundir set ég traust mitt á draumóralist, sem tekur fremur mið
af tilgátu en tilgangi, list þar sem hið gróteska leysir af hólmi raunsæislega
lýsingu hvunndagsleikans. Slík list mundi best hæfa anda okkar tíma. Megi
hugarfóstur Hoffmanns og Dostojevskís, Goya, Chagalls og Maja-
kovskís . . . kenna okkur að vera sannorð með aðstoð hins fáránlega og
ímyndaða."
Nokkrar tilraunir hafa að sönnu verið gerðar í þessa átt. En þar um ráða
vafalaust mestu áhrif skáldsögunnar „Meistarinn og Margaríta" sem út
kom árið 1967 og fellur ótrúlega vel að óskamynd Sínjavískís sem áðan var
vitnað til. En eins og áður var getið, var útkoma þeirrar skáldsögu „upprisa
463