Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Síða 25

Af hverju œttum við að framleiða lélegt rauðvín t
er sama hver iðjan er, leigubílstjórinn á sinn heim, verkfræðingurinn sinn
og húsmóðirin sína veröld. Yfirsýnina vantar.
A undanförnum áratugum hafa líka skuggahliðar þeirrar tækniþróunar
sem Morris varaði við orðið æ meira áberandi og gert það að verkum að
hann er ekki lengur afgreiddur sem rómantíker og draumóramaður. Kenn-
ingar ýmissa samtímamanna hans, sem voru taldir hafa vísindalegri og
raunhæfari afstöðu til samfélagsmála, koma okkur hins vegar nú fyrir sjón-
ir sem vélrænar og skammsýnar. Umbótamenn 19. aldarinnar voru í raun
og veru langflestir að reyna að svara sömu spurningunni, hvernig mögulegt
væri að bæta almenn lífskjör án þess að skerða frelsi og athafnaþrá einstakl-
ingsins meira en nauðsyn krefði. Aftur á móti var skilningur þeirra á frelsi
og nauðsyn, ríkidæmi og athafnaþrá mjög mismunandi. Enn meira ósam-
lyndi var um leiðirnar að hinu setta marki.
Framfaraskilningur upplýsingarinnar var síður en svo jarðbundinn og
það var ekki fyrr en með pólitísku hagfræðingunum, Adam Smith, Ricardo
og James Mill, og síðar Marx sem heildstæð og jarðbundin túlkun á efnis-
legum framförum verður til. Skilningur þeirra á iðnbyltingunni og greining
þeirra á því hvernig auðmagnið leysir framleiðsluöflin úr læðingi gerði
kröfuna um nýja samfélagsskipan að raunhæfu pólitísku baráttumarkmiði.
Karl Marx var eins og flestir samtímamanna hans þeirrar skoðunar að jafn-
rétti og veraldleg gæði yrði að kaupa með tímabundinni fórn innantómrar
vöruframleiðslu. En það sem fyrir Marx var tímabundin nauðsyn breyttist í
eitt af æðstu gildum hins nýja samfélags. Rússneska byltingin var gerð í
vanþróuðu, fátæku ríki sem þjakað var af margra áratuga innanlandsátök-
um. Svigrúmið var lítið og útkoman varð það sem Agnes Heller og Ference
Feher hafa kallað „alræði yfir þörfum".2 Miðstýrð föðurleg skipulagning
varð ofan á og verkfærahyggja var gerð að samnefnara skynsamlegra vinnu-
bragða. Lýðræðið var afnumið af þeirri einföldu ástæðu að brauðskortur-
inn leyfði það ekki.
Þegar þarna var komið sögu var rödd Morris nánast gleymd í sósíalískri
hreyfingu. Honum hafði þótt iðnvæðingin of dýru verði keypt og hann
féllst ekki á að pólitísk miðstýring væri nauðsynleg. Hann bend á að
fjöldaframleiðsla og verksmiðjuiðnaður hefði ekki aðeins stuðlað að auk-
inni örbirgð fjöldans, heldur leitt af sér lélegri vörur og gert ljótleikann
ráðandi í umhverfi fólks. Þessi þróun var að mati Morris engin söguleg
nauðsyn og í ritum sínum höfðaði hann til ímyndunarafls lesenda til að fá
þá til að hugleiða með sér aðra möguleika. Morris leitaði til fortíðarinnar
að byggingarefni framtíðarinnar og er trúlega tvennt sem hann getur þakk-
að frámsýnina og erfitt að segja til um hvort vó þyngra: hugmyndir hans
15