Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Síða 132

Tímarit Máls og menningar
þetta efni; árið 1987 komu út aðrar
tvær, auk þess sem haldin var ráðstefna
í Reykjavík um verk hans og Bergljót
Kristjánsdóttir varði doktorsritgerð um
Gerplu í Austur-Þýskalandi. Laxness-
fræðingar hafa um nóg að skrifa þótt
prentmál um verk Halldórs nemi nú
þúsundum blaðsíðna. Mér telst til að
bækur um Halldór og verk hans séu
orðnar nokkuð á þriðja tug.
I einni af hinum nýju bókum um
verk Halldórs er sjónum beint að af-
stöðu hans til Sovétríkjanna og ferðum
hans þangað. Hér er átt við bók Sig-
urðar Hróarssonar, „Eina jörd veit ég
eystra.“ Halldór Laxness og Sovétríkin
(AB 1986, 202 bls.). Bók þessi mun
upprunalega vera ritgerð til kandídats-
próf í íslensku við Háskóla Islands.
Heimildirnar sem höfundur byggir á
eru umfram allt ritgerðasöfn Halldórs,
en einnig nokkrar af þeim greinum hans
sem aðeins hafa birst í blöðum eða
tímaritum og að auki nokkur verk um
sögu og stjórnmál. I því sem snertir
sögu Sovétríkjanna styðst Sigurður
meðal annars við þekkt rit eftir Carr og
Deutscher en Þór Whitehead að því er
varðar sögu íslenska Kommúnista-
flokksins. Þá er fyrri skrifum um skáld-
ið nokkur gaumur gefinn. En höfuð-
heimildir eru bækur Halldórs og þá
einkum Alþýðubókin, í Austurvegi,
Gerska æfintýrið, Vettvangur dagsins
og Skáldatími.
Sagan sem þessar bækur birta er
sviptingamikil og hefur sögulega þýð-
ingu. Halldór Laxness gekk fram fyrir
skjöldu og vegsamaði Sovétríkin með
yfirburða stílfimi sinni, og tryggð hans
við þau var mikil. Hann batt vonir við
þjóðfélagshætti Sovétmanna, og hann sá
í þeim vörn gegn villimennsku fasism-
ans. Um síðir sneri hann þó baki við
stjórnvöldum og stjórnarháttum Aust-
urevrópumanna. Það var eftir að illvirki
Stalíns urðu lýðum ljós og eftir að Sov-
étmenn réðust á Ungverja árið 1956. Þá
sneri hann við blaðinu, og í Skáldatíma
er að finna uppgjör hans við fyrra við-
horf sitt. Skáldatími er meðal snjöllustu
bóka Halldórs. Lesandanum er ljóst að
sinnaskiptin hljóta að hafa verið sárs-
aukafull, en höfundurinn tekur þó á
málinu með hæfilegri kaldhæðni.
Afstaða Halldórs til Sovétríkjanna er
áhugaverð af mörgum ástæðum. Hún
skiptir að sjálfsögðu máli í sambandi við
ævi og skáldskap hans sjálfs en auk þess
varpar hún bæði ljósi á íslenska stjórn-
málasögu og á mannkynssögu þeirrar
aldar sem senn er öll.
Hughyggjutal
Sigurður Hróarsson skiptir bók sinni í
fimm meginkafla og rekur efnið í tíma-
röð. 1 höfuðatriðum má segja að hann
endursegi og rökræði greinar Halldórs
sem tengjast Sovétríkjunum hverja á
fætur annarri. Fyrsti kaflinn er lang-
lengstur, og nefnist hann „Berjandisk
og bölvandisk". — Tímabilið 1930-33. í
kaflanum er reyndar farið nokkuð út
fyrir þann tímaramma sem titillinn
kveður á um því hér er m. a. fjallað um
Alþýðubókina (1929) og rússnesku
byltinguna. Umræðan um Kómintern
og upphaf íslensku kommúnistahreyf-
ingarinnar varðar einnig að nokkru tím-
ann fyrir 1930, og er von að höfundur
fari út fyrir þessi þröngu tímamörk þar
sem kaflinn er að nokkru leyti eins kon-
ar inngangur að bókinni.
í þessum kafla minnist höfundur á
fyrstu kynni Halldórs Laxness af sósíal-
isma og segir svo í neðanmálsgrein:
„Sjálfur hef ég kannað þetta ítarlega -
þ. e. fyrstu kynni Halldórs af sósíal-
122