Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Síða 43

lengri kafla til þess að allir sæju blekking-
una.13
Sú grein, sem Benedikt var hér að svara,
hafði birst í Kirkjublaðinu án höfundar-
nafns, svo að Benedikt vissi ekki hver var
höfundurinn er hann sendi svargrein sína til
Þórhalls Bjarnarsonar með bréfi 10. maí
1896. Þegar hún kom ekki í Kirkjublaðinu
gekk hann eftir henni hjá Þórhalli með bréfi
12. nóv. 1896.14 Þórhallur endursendi svo
greinina með bréfi „á jóladaginn 1896“ og
sagði þar m.a.:
Fæstir blaðaútgefendur munu sinna því
að endursenda ónotaðar greinar, hitt sjálf-
gefið að láta þær eigi misfarast í óreiðu —
stinga þeim bara í ofninn þegar fyllist hjá
manni. — Samt var það ætlun mín að end-
ursenda yður grein yðar, bæði vegna inni-
haldsins, sem ég að sumu get metið, en
sérstaklega vegna búningsins, sem gjörir
flestum lærðum mönnum kinnroða. Eins og
þér búist við í bréfi yðar fyrra vildi ég ekki
taka greinina, sérleg ástæða lá þar og til, að
höfundurinn, sem þér ritið á móti og eruð
óþarflega harðorður við, var Gnmur Thom-
sen, minn góði vin. Auðvitað er slíkt
skriftamál ekki til hróss ritstjóranum, og
það var nú heldur ekki nema að nokkru leyti
ástæða til að hafna greininni. Aðalástæðan
þessi lofsöngur agnostíkurinnar.15
Arthur James jarl af Balfour (1848-1930)
var nafntogaður enskur stjórnmálamaður í
flokki íhaldsmanna og margoft ráðherra,
þ.á m. forsætisráðherra, á Bretlandi. Auk
þess var hann virtur rithöfundur um heim-
spekileg og trúarleg efni og varð hvað fræg-
ust bók hans The Foundations of Belief
(1895), þar sem hann beindi spjótum sínum
einkum gegn pósitívismanum og natúral-
ismanum. Það vom grundvallarhugmyndir
þessarar bókar sem urðu Grími Thomsen
kveikjan að grein hans auk þess sem hann
freistaði að kynna meginsjónarmið Bal-
fours. Grein sína nefndi hann „Heimspeki
og guðfræði. Út af bók A. J. Balfour:
Foundations of belief‘. Hann hóf hanaáþví
að rekja það sem hann taldi hafa verið meg-
inþróun evrópskrar hugsunar á 19. öld:
Um síðustu aldamót og nokkuð fram eftir
þeirri öld, sem nú er að líða, var straumur
heimspekinnar samhliða guðfræðinni. Þeir
tveir miklu spekingar, sem þá voru uppi,
fyrst Kant og síðan Hegel, fóm það sem ég
kalla efri veginn í sínum kenningum; þeir
leituðu að upphafi alls hjá þeirri eilífu skyn-
semi, sem af sér hefði framleitt hið gjör-
valla bæði í þeim sýnilega og þeim
ósýnilega heimi (idealismus). En — þegar
leið á öldina komu aðrir, sjálfsagt menn
miklum hæfilegleikum búnir, og fóru neðri
veginn að rannsaka nákvæmlega hið ein-
staka, finna í því lögmál náttúrunnar og
hinna sérstöku eðlis-afla, hvemig hvert
greip í annað, hvert var öðm andstætt, en
héldu þó einmitt með því saman hinni
miklu vél heimsins og efldu framför hans,
að minnsta kosti að sumu leyti og um stund-
arsakir, hvað sem síðar yrði. Þessir spek-
ingar þóttust byggja á reynslunni einni og
ekki taka neitt til greina nema það sem séð
og sannað yrði. Þeir tóku sigurverk heims-
ins í sundur og senu það aftur saman, skoð-
uðu hjól og fjaðrirog sönsuðu sig á, hvernig
allt samverkaði til gangs og hreyfingar, en
fengust ekkert um úrsmiðinn eða hvernig
sigurverkið væri dregið upp. Þessa stefnu
hafa menn ýmist kallað realismus, materi-
alismus, eða naturalismus, en hún skiptist
aftur í margar greinir. Einn, Auguste Com-
te, frakkneskur maður, gjörði mannkynið
að guði, reyndar ekki í þeim skilningi, að
manneskjan hefði upphaflega skapað
heiminn eða sjálfa sig, — við það fékkst
TMM 1991:4
41