Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Síða 47

Þó að Benedikt verði sjónarmið pósitív-
ista og natúralista í þessari grein, stóðu
honum nær, þegar hér var komið sögu, trú-
arlegir efasemdamenn á borð við breska
náttúrufræðinginn Thomas Henry Huxley
(1825-95), enda vitnar hann langmest til
hans. Sjálfur lýsir Benedikt ágætlega
breytiþróun hugmynda sinna og lífsvið-
horfa á þessum árum í bréfi til Sigurðar á
Ystafelli:22
Heimspekina þína líkar mér vel við. Eg
vona að ég lifi ekki lengur en ég get orðið
„begeistret", og það jafnvel af litlu, og það
er eflaust minn skásti kostur. Eg er t.d. núna
í sjöunda himni yfir að hafa fundið sjálfan
mig á ný eftir að hafa týnt sjálfum mér í
realistisk-pessimistisku moldviðri. Þegar
ég fór að kynnast ný-rómantíkumm, og
einkum móraiistum Engla og Vestmanna,
þá birti mér aftur fyrir augum. Pessimismen
lá á mér eins og mara og ég reyndi að
brjótast um. Það vona ég að þú hafir fundið
í löngu bréfi sem ég reit þér einu sinni. Nú
er ég iaus undan þeirri möru.
Huxley (smárit nokkur á ensku), Max
Miiller og Kidd hafa opnað mér ný hugs-
anasambönd, sem eg er nú að heimfæra allt
undir og gengur vel. Eg hafði höggvið eftir
þeim samböndum áður, en ekki náð þeim á
vald mitt. Eg var einmitt að fálma eftir þeim
í langa bréfínu til þín. Eg held jafnvel að ég
hafí verið að leita hjálpar hjá þér. Meira um
það seinna við samfundi eða í bréfi.
Eg held að þú leggir of mikið í orð Jóns
í Múla um daginn. Hann hafði alveg rétt
fyrir sér að öðru leyti en því, að hann nefndi
„guðsafneitara“. En hann hlaut — eftir
sambandi orða hans og hugsana — að
meina móralskan mann; mann sem gæfí sig
fanginn undir móralskt princíp sem er al-
veg sama sem að hafa guðtrú, aðeins ekki
persónulega heldur það, sem Emerson kall-
ar „yfirpersónulegan" guð, en Max Múller
hið móralska princíp í alheiminum sem fyr-
ir kraft evolutionarinnar sé í mannlegum
„intelligence“ að sigra hin kosmisku (mate-
matisku og instinktivu) öfl nátúrunnar. En
vísast er að Jón sé ekki búin|n] að gera sér
þetta full-ljóst. Að afneita öllu öðm en
kosmisku afli er sama sem að vera móral-
laus og ábyrgðarlaus. En þótt maður ekki
skoði hið móralska prinsip nema sem nátt-
úrulögmál, þá verður maður að óttast brot
gegn því lögmáli, því engin[n] er ósveigj-
anlegri refsari til en náttúrulögmálin.23
Með mjög áþekkum hætti lýsir Benedikt
þroskasögu sinni í bréfi til Þórólfs Sigurðs-
sonar tveimur áratugum síðar. Hann hafði
lesið yftr æviminningu Jóns Stefánssonar
(Þorgils gjallanda) eftir Þórólf og skrifar
honum 22. des. 1916:
í sumum atriðum held ég að fáir tveir hafí
orðið nánar samferða eða áhrifin orðið
langærri í en við Jón. Eldri rómantfkin
hafði fyrst vakið okkur til andlegs lífs gegn-
um Jónas og engu síður Gröndal (smárit
hans um skáldskap). Þau áhrif hafa aldrei
horfið, realismusinn náði aldrei að þurrka
þau út til fulls. Fegurðarþráin vakti undir
niðri, og því tókum við fegins hendi reakt-
ioninni, hinni nýju hugsæisstefnu (ný-róm-
antík), hinni nýju vakningu fegurðar-
þrárinnar á siðlegum og sósíellum grund-
velli. Hin eldri rómantík veitti mér bjart-
sýnina, fegurðar- og samræmisþrána í
lífinu, að vísu óljósa og í litlu samræmi og
samhengi við virkilegleika lífsins, stríð
þess og mótsagnir. Realistiska stefnan kall-
aði okkur niður til virkilegleikans, sýndi
okkur mannlífið nakið og napurt, mótsagn-
ir þess og ranglæti, ástríður og öfgar þess.
Þessi sjón vakti svo umbótaþrána, sem eðli-
lega var runnin af fegurðar- og samræmis-
þránni sem vakti undir niðri frá róman-
tíkinni. Þess vegna tókum við ný-hugsæis-
TMM 1991:4
45