Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Síða 86

eiga þess kost um sumarlanga tíð
við fuglasöng að seytla upp eftir trjánum.
Og af einhverri slíkri hringrás frá lífi til
dauða og aftur til lífs vill Platón draga þá
ályktun að til sé ódauðlegt lífsafl.29 „En
Itfið lifirsegir Knut Hamsun.
Auðvitað er lítill vandi að gagnrýna þessa
ályktun, bæði í þeim sérstaka búningi end-
urholdgunartrúar sem hún hefur hjá Platóni
og eins í mörgum öðrum sem við gætum
reynt að búa henni til að betrumbæta Platón.
En hugsunin er einföld og snjöll: það verður
að vera eitthvert afl sem sjálft er hvorki
lifandi né dautt — og má þess vegna heita
ódauðlegt — sem viðheldur þeirri náttúru
sem ýmist lifir eða deyr án afláts. Og þetta
er óneitanlega býsna áþekk hugsun þeirri
sem freistandi er að eigna Anaxímandrosi
um ómælið ef við reynum, eins og ég er að
reyna, að átta okkur á rökvísinni í hugsun
hans, nema hvað ómælið er allsherjarafl en
ekki bara lífsandi eða lífsafl. Svo getum við
gengið lengra ef við kærum okkur um og
getið þess til að í ómæliskenningunni sé
fólgin ekki bara ein rótin að eindakenningu
Demókrítosar, sem er kannski frægust allra
fomra kenninga á síðari öldum, heldur líka
ein rótin að sálarhugmynd Platóns, og þar
með kristindómsins og kannski okkar allra
hér á Vesturlöndum hvort sem við teljum
okkur kristin eða ekki.
V
Loks skulum við hyggja lauslega að þróun-
arkenningu Anaxímandrosar. Var hann að
yrkja eins og Simplikíos segir að hann hafi
verið að gera þegar hann gerði tímann að
dómara yfir hlutunum um bætur og refsing-
ar? Eða var hann að spauga eins og við
þegar við köllum fólk þorska á þurru landi?
Eða getum við reynt að greina einhverja
rökvísi í hugmynd hans um uppruna lífsins
í hafinu og mannsins meðal fiska?30
Reyndar getum við það með léttum leik á
grundvelli yngri heimilda. Hugsunin virðist
hafa verið sú—jafn einföld og hún er snjöll
— að okkur sé óhætt að gera ráð fyrir því
að hinir fyrstu menn hafi orðið til með sama
hætti og menn verða til enn í dag. Auðvitað
ekki af mönnum því að þá væru þeir ekki
hinir fyrstu menn, auk þess sem við viljum
enga vítarunu hér fremur en í kenningum
okkar um stoðir jarðarinnar og hljótum því
að ganga að því vísu að einhvem tímann
hafi hinir fyrstu menn verið til. En ef þeir
urðu til með sama hætti og við, þá hafa þeir
orðið til sem hvítvoðungar, og hvítvoðung-
ar eru eins og allir vita ósjálfbjarga og það
meira að segja lengi framan af ævinni. Með
þessu móti hefði mannkynið aldrei komizt
á legg. Þess vegna verðum við að gera ráð
fyrir að hinir fyrstu menn hafi orðið til af
dýrum sem gátu annazt þá þangað til þeir
gátu séð um sig sjálfir.
En hvers vegna hófst lífið í vatni og hvers
vegna urðu fiskar fyrir valinu sem forfeður
manna? Þessum spumingum getum við því
miður ekki svarað. Kannski var það meðal
annars reist á þeirri hugsun að allt sem lifir
krefst fyrst og fremst vatns. Við höfum eina
vísbendingu um fiskana hjá Plútarkosi
sagnfræðingi: þar er sú athugun eignuð An-
axímandrosi að háfurinn ali afkvæmi sín
með einmitt þeim hætti sem mundi hæfa
•3 1
hinum fyrstu mönnum ágætlega.
Eg get ekki að því gert að ég greini sama
handbragðið á þessari röksemdafærslu og
hinum. Eitt er að vítaruna kemur hér ofur-
lítið við sögu eins og í stjömufræðinni.
Annað er það að hér er alhæft af skemmti-
84
TMM 1991:4