Tímarit Máls og menningar - 01.12.1991, Side 87

legri dirfsku: ekki um allar stoðir jarðarinn-
ar eins og í stjömufræðinni eða allar efnis-
legar orsakir hlutanna eins og í
efnafræðinni, heldur einfaldlega um alla
menn: þeir fæðast allir sem hvítvoðungar,
og þar með líka hinir fyrstu menn. Og svo
er sýnt fram á að alhæfingin hafi fráleitar
afleiðingar: það er engin stoð í stoðunum,
það getur ekkert orðið til, mannkynið deyr
út um leið og það verður til. Og svo kemur
öldungis nýstárleg og framandleg kenning
til að leysa gátuna: um jafnvægi í stað stoða,
um ómæli í stað efnis og um uppruna
mannsins meðal fiska í sjónum.
VI
Nú virðist mér það blasa við að það sem er
stórt og fagurt í þeim hugmyndum Anaxí-
mandrosar sem ég hef verið að lýsa sé ekki
efni hugmyndanna heldur aðferðin sem
hann hefur við að komast að þeim. Það er
rökvísin. Þessi rökvísi er enginn reikningur
eftir forskriftum, heldur er hún skáldlegur
leikur andans sem er jafn ferskur hvenær
sem við hugleiðum hann. Svo er eins og ég
sagði ákveðið handbragð á þessari skáld-
legu rökvísi, eins og er á tónsmíðum Moz-
arts eða kvæðum Jónasar Hallgrímssonar.
Við getum sagt á tilteknum stöðum: „Hana
nú! Nú er hann kominn í essið sitt. Tvö
kostulega samsett orð eins og „nautgæfur“
og „fóðurgras", meira að segja hlið við hlið
í ljóðlínu.“ Þegar svona maður kemst í essið
sitt þá er það því miður oftast eitthvað sem
ekkert okkar hinna getur leikið eftir honum.
En það má samt reyna að læra eitthvað af
því.
Þegar ég segi að rökvísin—hin skáldlega
rökvísi — sé það sem sé stórt og fagurt hjá
Anaxímandrosi — ég gæti raunar bætt því
við að sama máli gegni um alla frumherjana
— þá er ég öðrum þræði að afneita því að
það sé merkilegast við hann, eða yfirhöfuð
merkilegt við hann, að hann skuli til dæmis
hafa hugsað upp þróunarkenningu um lífíð
2500 árum á undan Darwin. Það eru rökin
sem eru merkileg en ekki inntak kenning-
arinnar. í þeim er snilld hans fólgin en ekki
í hinu að hafa hitt á að segja eitthvað sem
allt annar maður átti eftir að segja 2500
árum síðar. Mér hefði verið alveg sama þótt
hann hefði haldið því fram að mannkynið
væri upprunnið á tunglinu, bara ef hann
hefði rökstutt þá hugmynd með jafn ein-
földum og snjöllum hætti og hann hafði á
þegar hann rökstuddi sína.
Ég sé ekki betur en að þetta mat mitt á
Anaxímandrosi og hinum frumherjunum
gangi þvert gegn því sem algengast er á
bókum. Og meira að segja að mörgu leyti.
Mig langar til að víkja að einu atriði. Það er
mjög algengt og freistandi viðfangsefni að
reyna að auðkenna hina elztu heimspeki
eða hin elztu vísindi í heild. Þá er það
auðvitað gjaman gert í ljósi einhverra fyr-
irframsjónarmiða þess sem um fjallar.
Þannig fæst til dæmis Karl Popper við
frumherjana með sínar eigin kenningar um
vísindin og vísindalega aðferð að leiðar-
ljósi. Hann notar þá meðal annars til að
berja á raunhyggju í náttúruvísindum nú-
tímans sem hann hatast við. Anaxímandros
og Herakleitos verða fóstbræður þeirra fjöl-
mörgu náttúruvísindamanna sem starfa í
anda Poppers á okkar dögum. En ég hef
ekkert að athuga við þessa aðferð Poppers:
hún er alveg eins og hún á að vera. En þar
með er ekki sagt að allt sem gert er í sama
anda sé eins og það á að vera, og allra sízt
þegar þeir sem gera það vita ekki almenni-
lega af því hvað þeir eru að gera.
TMM 1991:4
85