Morgunblaðið - 23.12.2014, Blaðsíða 36
36
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2014
BÆKUR
Við upptök Njálu.
Þormóðsbók – AM 162 B ä fol.
Njála er frægust Íslendingasagna
— fáir myndu nenna að þrátta um
það. Hún er líka lengst.
Hún hefur tignarstöðu í huga Ís-
lendinga og hún er þekkt um allan
heim sem einn glæstasti tindur evr-
ópskra miðaldabókmennta. Njála er
kennileiti – mónúment. En hún á
það sammerkt með kennileitum í
landslagi,
Heklu svo
dæmi sé tekið,
að hún er ekki
eins frá öllum
hliðum.
Texti hennar
er varðveittur
á mörgum
handritum,
sem hvert og
eitt hefur sín
sérkenni. Þeim má reyna að raða
upp í eins konar ættkvíslir, því sum
eru skyldari en önnur, en í hverju
handriti koma þó fram einstaklings-
auðkenni sem greina það frá öðrum.
Segja má að öll þessi
handrit samanlögð myndi Njálu-
textann, sem er býsna marg-
breytilegt fjall. Þú, lesandi góður,
hefur líkast til einhvern tíma lesið
Njálu – kannski oft. Bókin er til á
flestum heimilum í einhverri útgáfu
og víða lesin í framhaldsskólum. En
sú Njála sem mætir almenningi í al-
gengum útgáfum er að sumu leyti
eins og fótósjoppuð Heklumynd. Út-
gefendur textans hafa sjaldnast
fylgt texta eins handrits – sýnt eina
birtingarmynd Njálu – heldur hafa
þeir skeytt textann saman úr ýms-
um handritum í samræmi við sitt
eigið fegurðarskyn; þeir hafa sýnt
okkur Njálu eins og þeim fannst að
hún ætti að vera, eða hlyti að hafa
verið áður en veðrun tímans svarf af
henni tinda, þ.e.a.s. áður en misjafn-
lega vandvirkir skrifarar lýttu text-
ann með afskriftarvillum eða
breyttu á annan hátt til hins verra.
Vandinn við þessa nálgun Njálu-
textans
er að það er ekki alltaf augljóst
hvaða breytingar lýta textann og
hverjar gera hann betri og sömu-
leiðis duga aðferðir handrita- og
textafræði ekki alltaf til þess að
skera úr um hvaða handrit sé elst
né heldur hvort elsta handritið
varðveiti endilega upprunalegri
texta en önnur. Forsenda allra
dóma um þetta er þó rækileg könn-
un allra handrita og einnig mætti
segja að þegar jafn frægt verk og
Njála á í hlut ætti sú könnun ekki
að vera einkamál fræðimanna held-
ur þyrfti annað áhugafólk að fá að-
gang að þeim margbreytilega vitn-
isburði um söguna sem handritin
geyma.
Útgáfur og textar
Handrit Njáls sögu eru um 60,
þau elstu frá um 1300 en það yngsta
frá síðari hluta nítjándu aldar, og til
þess að hægt sé að skoða fjallið
Njálu í krók og kring þarf að opna
leið að texta þeirra allra. En það er
ekkert áhlaupaverk og hefur ekki
enn verið unnið þótt gerðar hafi
verið að því atlögur um það bil einu
sinni á öld: Ólafur Ólafsson (Olav-
ius) gaf söguna út fyrstur manna ár-
ið 1772 og kannaði helstu handrit
hennar af því tilefni. Á síðari hluta
nítjándu aldar réðust Konráð Gísla-
son og samverkamenn hans, Eiríkur
Jónsson, Jón Þorkelsson og fleiri, til
uppgöngu á fjallið og gáfu söguna
út með orðamun úr fjölda handrita.
Og á tuttugustu öld rannsakaði Ein-
ar Ólafur Sveinsson texta Njálu-
handrita til undirbúnings útgáfu
sinni í ritröðinni Íslenzk fornrit árið
1954 og gerði grein fyrir athug-
unum sínum í tímaritinu Skírni.1
Flestir lesendur sem nú eru á
dögum þekkja Njálu annaðhvort í
búningi Konráðs eða Einars Ólafs;
skólaútgáfa Jóns Böðvarssonar frá
1968 var reist á útgáfu Einars Ólafs
en Njála Konráðs var aftur á móti
sá texti sem prentaður var í Íslend-
ingasagnaútgáfu Svarts á hvítu sem
fyrst kom út árið 1985, og síðar í
skólaútgáfu Máls og menningar. Út-
gáfur Konráðs og Einars Ólafs hafa
báðar blandaðan texta: markmið út-
gefendanna var að nálgast uppruna-
legan texta Njálu, sem talið var að
leyndist, ef svo má segja, að baki
handritanna. Í lesbrigðaskrám sem
fylgja þessum útgáfum geta les-
endur fengið nokkra hugmynd um
tilbrigði í texta handritanna en sam-
anlagður vitnisburður allra handrit-
anna liggur ekki enn á lausu og því
er
erfitt fyrir leika sem lærða að
gera sér hugmyndir um það hvernig
texti Njálu breyttist og þróaðist í
aldanna rás. Til þess að ráða bót á
þessu vinnur svolítill hópur fræði-
manna að því á Árnastofnununum
tveimur, í Reykjavík og í Kaup-
mannahöfn, að skrifa upp texta
Njáluhandrita, rannsaka þau og
bera saman. Í sameiningu vonumst
við til þess að geta með tímanum
opnað aðgang að texta Njálu á öll-
um öldum, en fyrst í stað einbeitum
við okkur að elstu handritunum.
Allra elst eru Gráskinna (GKS 2870
4to) og Reykjabók (AM 468 4to) en
þær eru taldar vera frá því um 1300.
Kálfalækjarbók (AM 133 fol.) hefur
verið tímasett til fyrri hluta 14. ald-
ar en Möðruvallabók (AM 132 fol.)
er ef til vill ögn yngri, hún er talin
skrifuð á bilinu 1330-70. Ekkert
þessara handrita er alveg heilt og til
viðbótar þeim eru varðveitt átta
styttri brot frá tímabilinu 1300–
1375. Það er munur á Njálu í elstu
handritunum; þau geyma til dæmis
mismunandi margar vísur, eins og
Guðrún Nordal hefur nýlega rakið,
og það eru tilbrigði í stíl og orðfæri.
2 1280. Handritin bera með sér að á
fyrstu áratugum lífs síns hafi hún
fundið sér þrjá eilítið Fræðimenn
hafa gert ráð fyrir að Njála hafi
orðið til um mismunandi farvegi
sem Einar Ólafur Sveinsson nefndi
X, Y og Z. Gráskinna er helsti
fulltrúi Z og Möðruvallabók er höf-
uðhandrit Y-flokksins. Reykjabók
og Kálfalækjarbók falla báðar undir
X og þó ber texta þessara handrita
ýmislegt í milli. Einar Ólafur reisti
Njáluútgáfu sína að megni til á
Möðruvallabók meðan Konráð hall-
aðist að Reykjabók en tók þó margt
upp úr öðrum handritum, til dæmis
Gráskinnu. Texti Reykjabókar var
loks gefinn út af Sveini Yngva Eg-
ilssyni fyrir fáeinum árum og mark-
aði sú útgáfa nokkur tímamót, því
með henni öðlaðist almenningur að-
gang að Njálutexta eins og hann er í
einu tilteknu miðaldahandriti. Þeg-
ar litið er á þessa útgáfusögu má
segja að Reykjabók og Möðruvalla-
bók
séu best þekktu handrit Njálu og
við í rannsóknarhópnum ætlum því
fyrst um sinn að einbeita okkur að
öðrum handritum, þar á meðal að
skinnbrotunum, sem í Árnasafni eru
varðveitt undir safnmarkinu AM
162 fol. B og síðan auðkennd hvert
um sig með grískum bókstaf. Í þess-
ari grein verður eitt þeirra í brenni-
depli, það sem ber einkennisstafinn
ä – delta.
Deltabrotið
[mynd 1] Deltabrotið er eiginlega
fjögur brot úr einu handriti – alls 24
blöð. Á fyrsta brotinu (blöð 1-3) má
lesa um húskarlavígin (sbr. kafla 36-
40), á því næsta (blöð 4-8) er fjallað
um víg Sigmundar og þjófnaðinn í
Kirkjubæ (sbr. 44.-51. kafli). Þriðja
brotið (blöð 9–18, sbr. 56.-77. kafli)
endar í aðförinni að Gunnari en á
hinu fjórða er greint frá viðskiptum
Þráins og Njálssona (sbr. 88.–98.
kafla). Líkur benda til að eitt brot
til viðbótar, það sem auðkennt er
með safnmarkinu AM 162 fol. B ß
(beta) og er ekki nema eitt blað, sé
úr þessari sömu bók. Á því er texti
úr fyrsta hluta sögunnar þar sem
greint er frá endalokum og eft-
irmálum hjónabands Unnar Marð-
ardóttur og Hrúts Herjólfssonar
(sbr. 7.-9. kafla). Með hliðsjón af
þessum fimm brotum má reikna út
að þegar bókin var heil hafi Njálu-
textinn spannað u.þ.b. 100 blöð, en
ómögulegt er að segja til um hvort
fleiri sögur hafi verið í handritinu.
Það hefur verið allglæsilegt. Blöðin
eru um 25x17,5 cm að stærð og text-
inn er hafður í tveimur dálkum, sem
þótti veglegra. Upphafsstafir eru
flúraðir og oftast dregið í þá með
rauðu bleki. Þá eru rauðar fyrir-
sagnir. Deltabrotið hefur verið talið
til elstu handrita Njálu og hefur sú
skoðun verið rökstudd með því að
benda á stafsetningar- og mál-
einkenni. Til dæmis um forn staf-
setningareinkenni má taka að skrif-
ari ritar oc en ekki ok og notar q í
stað k á undan v í orðum eins og
kvað, nakkvað, kvángaðr. Einar Ól.
Sveinsson benti einnig á að skrifari
deltabrotsins notar stundum fornu
miðmyndarendinguna -mk (t.d.
hræðumk ek) í stað -st (yfirleitt
táknað með z í handritum á 14.
öld).3 Þetta er þó ekki ótvíræður
vitnisburður um mál skrifarans
sjálfs (og þar með tímann þegar
hann var uppi) vegna þess að mið-
myndarendinguna -mk notar hann
aðallega þar sem er bein ræða í
textanum og í handritinu er líka
finna dæmi um nýju endinguna. Það
er því varla líklegt að skrifarinn hafi
sjálfur notað endinguna -mk í dag-
legu tali sínu. Önnur rök fyrir aldri
deltabrotsins fást með samanburði
rithanda en fræðimenn hafa skipað
brotinu í hóp handrita sem eru lík-
ast til skrifuð í sama umhverfi, þ.e.
hugsanlega í sömu ritstofu. 4 Þau
handrit hafa öll verið tímasett til
upphafs 14. aldar og geyma flest
texta af trúarlegu tagi (Barlaams
sögu og Jósafats, Jóns sögu helga,
Ágústínus sögu, Þorláks sögu helga,
auk Heimskringlu og Kristinréttar
Árna biskups Þorlákssonar). Sé það
rétt að Njála hafi fyrst verið færð í
letur um 1280 stendur deltabrotið
upptökum hennar óneitanlega
nærri. Það tilheyrir kvíslinni sem
einnig gat af sér Reykjabók og
Kálfalækjarbók (X-flokki) og texta
þessara handrita ber því mjög víða
saman. Samt má finna í deltabrot-
inu, burtséð frá les- eða ritvillum,
leshætti sem hvergi er að finna í
hinum handritunum.
Við upptök Njálu
Nýverið kom út greinasafnið Góssið hans Árna þar
sem fjallað er um valin íslensk handrit sem ljúka upp
heillandi heimi minninga um menningu og sögu Ís-
lands frá miðöldum til 19. aldar. Hér er gripið niður í
greinina Við upphaf Njálu, eftir þau Svanhildi Ósk-
arsdóttur og Ludger Zeevaert.
Jóhanna Katrín Friðriksdóttir ritstýrir og Stofnun
Árna Magnússonar í íslenskum fræðum gefur út.
Saga Síða úr handriti í vörslu Stofnunar Árna Magnússonar. Neðarlega í fyrra
dálki má sjá upphafsstaf og kaflafyrirsögn með rauðu bleki: Víg Sigmundar.
PI
PA
R\
TB
W
A
•
SÍ
A
•
13
36
39
Demants skart
-falleg jólagjöf
jonogoskar.is Sími 5524910 Laugavegi 61 Kringlan Smáralind