Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Síða 78

án þess að ráða sér sjálfur og verið alla tíð undir stjórn annarra. Að þessu
leyti virðist líking þjóðar við einstakling standast fyllilega. Bæði tvö geta
hugsanlega búið við ósjálfstæði og lotið utanaðkomandi valdi. En eru ein-
staklingur og þjóð sjálfráða með hliðstæðum hætti? Sjálfræði einstaklings
byggist á því að hann veit af sjálfum sér sem einstaklingi og vill ráða sér
sjálfur. Það virðist því eðlilegt að álykta að sjálfstæði þjóðar byggist með sama
hætti á eigin vitund um sjálfa sig sem eina heild og á hennar eigin vilja til að
stjórna sér sjálf. En getur þjóð haft vitund og vilja með sama hætti og einstök
mannvera? Ef svo er, þá verður að vera unnt að finna þjóðarvitundina og
þjóðarviljann.
Vandinn blasir við: Þjóð hugsar ekki, tjáir sig ekki og tekur ekki ákvarðanir
eins og einstök mannvera sem frá náttúrunnar hendi er gædd ákveðnum
skilningarvitum, sálargáfum og hæfileikum til athafna. Af þessu virðist leiða
að sjálfræði þjóðar verði að hugsa út frá öðrum forsendum en þeim að hún
sé ein heild frá náttúrunnar hendi. Með öðrum orðum, einingu þjóðar, sem
getur tryggt vitund hennar og vilja til sjálfstæðis, virðist þurfa að hugsa á
öðrum grunni en hina sjálfgefnu einingu einstaklings sem veit af sjálfúm sér
og er gæddur náttúrulegum lífsvilja. Þjóðfrelsi virðist þá byggja á öðrum
forsendum en frelsi einstaklings.
Helstu forsendur þessarar niðurstöðu eru þær að þjóð hugsi ekki með
sama hætti og einstaklingur. Hún virðist þá ekki heldur gædd vitund og vilja
með sama hætti og einstaklingur. Við skulum samt ekki hrapa að þeirri
ályktun að marklaust sé að tala um vitund og vilja þjóðar. Vera má að fleira
sé líkt með þjóð og mannlegum einstaklingi en fram hefur komið. Hér ætla
ég einungis að benda á eitt höfuðeinkenni mannlegrar sjálfsvitundar sem
við, hinar einstöku mannverur, kærum okkur sjaldnast um að viðurkenna:
Sjálf manns er aldrei gefið eins og ein afmörkuð heild eða ákveðin vera,
heldur er það í endalausri uppbyggingu eða niðurbroti. Þetta kann að hljóma
sem furðuleg heimspeki því við göngum einmitt að því vísu í hinni daglegu
lífsbaráttu að við vitum nákvæmlega hver við sjálf séum, að minnsta kosti
sem einstaklingar. Sannleikurinn er samt sá að þetta vitum við ekki, því að
sjálfa sig getur engin manneskja höndlað hvorki í huganum né með öðrum
hætti. Það sem við höndlum og höldum vera okkur sjálf eru í rauninni
myndir af okkur sjálfum, myndir sem iðulega breytast eítir reynslu okkar og
nýjum kynnum. Hið fræga boðorð véfréttarinnar í Delfí: „Þekktu sjálfan
þig!“ segir þetta óbeint. Sérhver maður á að taka boðorðið til sín vegna þess
að enginn þekkir sjálfan sig fyllilega, heldur einungis í brotum. Þess vegna
er sjálfsmyndin aldrei ein, heldur eru margar myndir af hverri manneskju á
reiki í hennar eigin huga. Um leið tekur viðleitni hverrar manneskju til að
vera hún sjálf aldrei enda á meðan hún hefur eitthvert hugboð um sjálfa sig.
76
TMM 1994:4