Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Blaðsíða 136

SIGRÍÐUR ÞORGEIRSDÓTTIR
um að öll gildi og viðmið séu ekki afsprengi óhlutdrægrar skynsemi, heldur
útkoma valdabaráttu. Hinni sifjafræðilegu gagnrýni Nietzsches og Foucaults
er iðulega lýst sem afhjúpunarsálarfræði sem fletti ofan af drifafli túlkana á
raunveruleika og sýni fram á að þau endurspegli sjónarhorn, ákveðna sýn
vilja sem hefur verið þess megnugur að koma túlkun sinni á framfæri, gera
hana að mælikvarða. Annað hugtak yfir kenningar um afstæði sannleika er
því sjónarhornshyggja (,,perspectivism“). Sannleikur ogþekking eru háð því
sjónarhorni á raunveruleikann sem þau endurspegla. Ef sannleikur er skil-
inn sem lygi eða blekking er kippt stoðunum undan trú á mátt skynseminnar
til að finna óhlutdræg viðmið þekkingar og sannleika sem geta gilt fyrir alla
og alls staðar, eins og skynsemistrúin í anda upplýsingarinnar segir til um.
Sannleikurinn er því ekki annað en sú blekking, sem nýtist tilteknum hópi
eða samfélagi best til að viðhalda völdum sínum.
Með skynsemisgagnrýni Nietzsches koma fram brestir í framfaratrú upp-
lýsingarinnar. Lyotard skilgreinir móderne eða nútíma sem ástand þar sem
„stórsögur“ („les grands récits") eða kerfisbundnar, heimspekilegar grein-
ingar á grundvallarlögmálum veruleika ráða sýn okkar á sjálf okkur og
heiminn.8 Heimspekileg kerfi stórsagnanna hafa forspárgildi og segja fýrir
um þróun mannkynssögunnar. Stórsögurnar, sem ná hámarki í heimspeki
Hegels, eiga það sameiginlegt að gera ráð fýrir inntaki og markmiðum
mannkynssögunnar. Þær eru því gegnsýrðar hjálpræðishugsun (eschatolog-
iu) þar eð þróun mannsins er talin stefna að æðra marki, jafnvel fullkomnun.
Þrátt fyrir að hið hegelska heimspekikerfi sé síðasta stórsagan lifir hjálp-
ræðishugsunin áfram góðu lífi í marxískri heimspeki. Samkvæmt henni
verður maðurinn frjáls þegar hinu kapítalíska kerfi hefur verið aflétt og sam-
félagið er ekki lengur stéttskipt. Það eimir jafnvel eftir af hjálpræðishugsun í
kapítalískum hagspekikenningum 20. aldarinnar er gera ráð fyrir að allir geti
átt kost á velmegun ef framfarir, hagvöxtur og hagsæld verða viðvarandi.
Stórsögur eru oft útópískar eða draumkenndar. Hin stóru heimspekikerfi
hafa glatað trúverðugleika sínum enda er reynslan af þeim sársaukafull. Við
höfum komist að þeirri niðurstöðu að heildarheimspekikerfm feli í sér
alræðistilhneigingar (alræði marxisma, framfarir í kapítalisma á kostnað
náttúru og umhverfis.) Brostin trú á hjálpræði stórsagnanna hefur því birst
sem ávinningur. Dökka hliðin á heildarsýn sagnanna er alræði og harðstjórn.
Lyotard segir því hrun stórsagnanna vera ávinning sem hafi í för með sér
frelsun hins fjölbreytilega undan ægivaldi heildarsýnar stóru heim-
spekikerfanna. Fjölbreytileiki og frelsi til mismunar eru hin nýju viðmið
póstmódernískra gagnrýnenda sem gera fjölhyggju að slagorði póstmódern-
ismans. Sjónum er beint að margbreytileika, hvort sem um er að ræða
134
www.mm.is
TMM 1998:3