Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Síða 31

DYGGÐIR AÐ FORNU OG NÝJU
Hugmyndir stóuskólans koma því ekki fram fyrr en eftir dauða Aristótelesar
og taka eins og aðrar grískar heimspekihugmyndir um margt mið af kenn-
ingum bæði Platóns og Aristótelesar. Nafn stóuskólans er dregið af marglit-
um súlnagöngum í Aþenu Stoa Poikile, þar sem Zeno kenndi. Lærisveinar
hans, Kleanþes og Krysippos voru mikilvirkir heimspekingar og setti eink-
um Krysippos ffam miklar kenningar á flestum sviðum heimspeki ekki síst
rökfræði. Sáralítið hefur hins vegar varðveist af frumtextum þessara fyrstu
stóuspekinga og hefur það áhrif á fræðaiðkun á þessu sviði.
Á miðtímabili stóuspekinnar voru heimspekingar hennar undir mun
meiri áhrifum frá Platóni en þeir sem á undan fóru. Síðasta blómaskeið
stóuspekinnar er hins vegar meðal Rómverja á fyrstu og annarri öld eftir
Krist þar sem ffemstir fóru Epiktet, Seneca, Markús Aurelíus og Cicero. Á
þessu tímabili voru fylgjendur stóuspekinnar uppteknari af siðfræðinni en
öðrum þáttum heimspekinnar. Til marks um það eru Orðræður Epiktets og
Hugleiðingar Markúsar Árelíusar sem eru fyrst og ffemst persónulegar hug-
leiðingar og vegvísar fyrir aðra til dyggðugra og betra lífs.
Heimspeki stóumanna ber skýr einkenni og er í nokkrum aðalatriðum
ólík fyrirrennurum þeirra. í augum stóumana er heimurinn ein lifandi heild
þar sem hver hlutur og lífvera hefur sína stöðu og tilgang. Þannig líktu sumir
þeirra heiminum við einn stóran vef þar sem lítil hreyfing á einum stað hefur
áhrif á alla heildina. Maðurinn er aðeins hluti af þessum stóra vef og verkefni
hans er að finna hlutverk sitt innan heildarinnar og breyta í samræmi við
náttúruna og skynsemina eins og stóumenn orða það. Þessi hugmynd um
stöðu mannsins innan náttúrunnar og hluta af líffænum heimi er mjög í ætt
við hugmyndir ýmissa náttúruheimspekinga í nútímanum þar sem áhersla
er lögð á að maðurinn snúi af braut drottnunar yfir heiminum en finni sér
ffekar sinn stað innan náttúrunnar og í samhljómi við hana.
Stóumenn voru einarðir efnishyggjumenn. Þeir töldu að allt væri efnislegt
og gert að grunni til úr sama efni, pneuma.1 Efnishyggjan kemur vel fram í
hugmyndum þeirra um sálina og útskýringum á því hvernig sálrænir þættir
hafa áhrif á líkamann eins og þegar efnið eða líkaminn bregst við ástríðum
með því að roðna, fölna eða svitna. Með þessu móti komast stóumenn hjá
ýmsum vandkvæðum sem tvíhyggja Platóns rataði í sem gerði ráð fyrir lík-
ama og sál alls óskyldrar tegundar. Annað einkenni sálarkenningar stóu-
manna er sú að sálin sé að stofni til ein heild en ekki gerð úr þremur þáttum
eins og til dæmis sálarkenning Platóns gerir ráð fyrir. Af þessu leiðir að í sál-
inni á sér ekki stað barátta ólíkra afla sem manneskjan ber ekki að fullu
ábyrgð á. Þvert á móti tekst stóumönnum að rökstyðja ábyrgð mannsins á
öllum þeim kenndum sem rísa í sálinni, hvort sem þær teljast til geðshrær-
inga eða skynseminnar.
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
29