Tímarit Máls og menningar - 01.06.2000, Page 61

DYGÐIR ÍSLENDINGA
sinna á hans tíma, myndu halda að þeir væru lentir meðal útlendinga. Það er
í þessum skilningi sem íslenskan hefur verið kölluð „latína norðursins“, því
segja má að hún sé öðrum Norðurlandamálum það sem latínan er
rómönsku málunum.
Átjánda öld var ein mesta fátæktar og niðurlægingaröld á Islandi, en engu
að síður gekk ávallt furðu vel á þessum ömurlega tíma að skrá upplýsingar í
rituðu máli, að minnsta kosti miklu betur en að koma á einhverjum betrum-
bótum í lífi landsmanna. Allmikið var ritað um hag landsins. Um aldamótin
skrifaði Páll Vídalín á latínu Deo, Regi, Patriæ, eða Guði, kónginum og föð-
urlandinu, sem var fyrst gefið út af Jóni Eiríkssyni konferensráði síðar á öld-
inni. í sagnfræðinni varð enginn íslendingur mikilvirkari Þórmóði
Torfasyni sem skrifaði og gaf út fjölda lærðra verka á latínu um sögu Færeyja,
Orkneyja, Vínlands og Grænlands. Frægust verka hans eru Series Dynastar-
um etRegum Daniæ, eða Konungar og valdhafar í Danmörku, sem var prent-
að í Höfh árið 1702, og fjögurra binda rit um Sögu Noregs, eða Historia
Rerum Norvegicarum frá árinu 1711. Slíkt var kennivald Þormóðs og traust
danskra manna á hinum íslensku heimildum hans að honum leyfðist að
leiðrétta það sem sjálfur Saxo Grammaticus hafði sagt um hina dönsku kon-
ungaröð.
Merkilegt er einnig hversu vel Árna Magnússyni og Páli Vídalín gekk að
taka saman hina miklu Jarðabók sína á sama tíma og Stóra bóla geysaði á
íslandi, árið 1707, þegar talið er að um 18 þúsund íslendingar hafi misst lífið.
Fjórum árum fyrr höfðu þeir félagar gert eitt fyrsta manntal sem vitað er um
í veröldinni. Þá reyndist mannfjöldinn í landinu aðeins 50.358.29 Það er með
ólíldndum að þetta merka manntal skuli hafa verið gert í þessu fátæka landi á
slíkum eymdartímum, en helsti frumkvöðull þess, Árni Magnússon, var
konunglegur skjalavörður og prófessor við háskólann í Kaupmannahöfn.30
Önnur stórfengleg affek í bóklegum menntum voru unnin af þeim feðgum
Finni Jónssyni biskupi í Skálholti og syni hans Hannesi, sem tók við biskups-
embætti af föður sínum, en þeir rituðu Historia Ecclesiastica Islandiæ, eða
Kirkjusögu íslands, í fjórum bindum, sem prentuð var í Kaupmannahöfn á
árunum 1772 til 1778. Þetta verk er viðameira en einföld Kirkjusaga, það er
íslandssaga, og sú fyrsta sem stendur undir nafni og byggir niðurstöður á
heimildum með nútímalegum hætti. Ekki má heldur gleyma bókmennta-
sögum átjándu aldar, en þær voru nokkrar skrifaðar, flestar á latínu, þótt að-
eins ein þeirra hafi verið prentuð, Sciagraphia Historiæ Litterariæ Islandicæ,
eða Frumvarp til íslenskrar bókmenntasögu, eftir Hálfdan Einarsson rektor
á Hólum, sem fyrst kom út í Kaupmannahöfn árið 1777.31 Það er einkenn-
andi fyrir dygðir hérlendra manna hve auðvelt reyndist að vinna slík stór-
virki bóklegra mennta á sömu öld og engar framfarir urðu, heldur afturför, í
TMM 2000:2
www.malogmenning.is
59