Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Síða 9

SJÁLFSÞEKKING OG SJÁLFSVAL
sem hún beinist einkum að „heiminum“ sem okkur er tamt að líta á sem að-
skilinn frá sjálfmu og jafnvel sem andstæðu þess. Þetta kemur vel ffam í
frægri skilgreiningu Aristótelesar á upphafi heimspekinnar þar sem hún er
sögð sprottin af undrun sem beinist að alheiminum, kosmos, og knýi menn
til að grafast fyrir um orsakir hlutanna. Undrunin beinist sem sagt öll út á
við, og því verða ffumherjar heimspekinnar náttúruspekingar eða „fysío-
logoi“ sem velta einkum vöngum yfir sambandinu milli hins skynjanlega
heims og þeirrar varanlegu undirstöðu sem liggur honum að baki. Að því
sem er fyrir innan er minna gáð, og haft er effir einum frumherjanna, Hera-
kleitosi, að mörk sálarinnar geti enginn kannað. Það virðist því hafa legið
beinna við að leita langt yfir skammt og að fá skilning á sjálfum sér út frá kos-
mosi hinum stóra og skilgreina manninn sem smækkaða effirmynd hans
með því að setja forskeytið „mikro“ fyrir framan, það er sem „mikro-
kosmos“, sem samsvarar hinum stærri, „makrokosmos11, svo sem þegar
ferns konar skaplyndi manna er rakið til fjögurra höfuðskepna náttúrunnar
eða hins heita og kalda, þurra og raka.
„Þekktu sjálfan þig“ er því setning sem ekki fær sitt fulla gildi fyrr en með
Sókratesi, þar sem hann gerir á sinn hátt uppreisn gegn náttúruspekinni en
beinir sjónum heimspekinnar að lífi og einkum siðferði mennskra manna. í
samtalinu Faidrosi eft ir Platon lætur hann sér fátt um það finnast sem er utan
borgarmúranna en telur sig hafa meira að læra af fólkinu sem hann hittir fyr-
ir í borginni. Einkum segir hann þó sér vera í mun að vita „hvað ég er sjálfur“
og „hvort ég sé margslungnari og villtari en Týfon... eða mildari og einfald-
ari vera sem hefur til að bera guðlegan og göfugan hluta frá náttúrunni“. I
þessum orðum felst þegar ákveðin stefnumörkun, þar sem Sókrates óskar
þess greinilega að beina sjónum sínum ffá ófreskjunni eða öllu því marg-
brotna og kaotíska, sem kynni að búa í honum, og til hins einfalda og
guðlega. Og leiðin til að ná til þess er að sjálfsögðu Eros, þráin effir hinu góða
og fagra, sem hann dregur upp glæsilega mynd af í framhaldinu, sem
vagneyki með tveim hestum fýrir, öðrum lötum en hinum viljugum, og þar
birtist vissulega eðli mannsins sem staðsetts milli hins endanlega og eilífa,
stundlega og varanlega. Og eins og kemur fram í annarri samræðu Platons,
Samdrykkjunni, stefnir Eros upp á við á vit hins síðarnefnda, eða eins og því
er lýst þar, frá einum fögrum líkama til sjálfs hins fagra „í sjálfu sér“en þá um
leið frá hinu einstaka til hins almenna og frá stundlegri tilvist mannsins á vit
einhvers ævarandi og óbreytanlegs frummyndaheims.
Það má segja að með kenningunni um Eros komi fram kjarninn í hinum
sókratísk-platonska skilningi á mannlífmu, en annars staðar þar sem
mannssálina ber á góma í ritum Platons er hún skoðuð í ytra samhengi og þá
TMM 2000:4
malogmenning.is
7