Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Blaðsíða 10

KRISTJÁN ÁRNASON
gjarnan í hlutgerðri mynd og greind niður í parta, hvort heldur það er í þjóð-
félagslegu samhengi í Ríkinu þar sem hún er þrískipt og samsvarar þannig
þrem stéttum samfélagsins sem hún þá fellur inn í, eða í náttúrlegu samhengi
svo sem Timajosiþar sem hún verður einhvers konar alheimssál gædd hreyfi-
afli (autokineton) og loks í Faidoni þar sem sálin er skoðuð í sambandi við
ódauðleika og tekur á sig ýmsar myndir, hvort heldur er sem samstilling
(harmonía) eða orka. í framhaldi af þessu er umíjöllun Aristótelesar í riti
hans Um sálina öll í anda náttúrufræði, þar sem sálin er rækilega sundur-
greind og raunar lagskipt án þess að í ljós komi neitt sem tengir þessi lög
saman. Efsta lagið nefnir Aristóteles „nous“ sem merkir eitthvert almennt
vit eða anda eða skynsemi sem hver einstakur maður á hlutdeild í og það er
þetta hugtak sem prýðir hina klassísku skilgreiningu hans á manninum
sem hljómar á frummálinu „zoon noon ekhon“ eða „viti borin lífvera“ og á
latínu „animal rationale“. Þessi skilgreining, byggð á samsetningu tveggja
ólíkra þátta og vísast andstæðra, hefur verið grundvöllur ákveðins húman-
isma eða mannstefnu þar sem meiri áhersla hefur löngum verið lögð á
seinni hlutann „rationale" en hinn fyrri „animal“, þó svo að ýmsir hugsuð-
ir 19. aldar hafi gert heiðarlega tilraun til að snúa því við - og það með tals-
verðum árangri.
Að vísu hafði Platon opnað ákveðna leið til skilnings á sjálfinu í áður-
nefndu samtali, Faidrosi, þar sem hann talar um að elskandinn sjái sjálfan sig
í hinum elskaða eins og í spegli. Þessa hugsun tekur Aristóteles upp í Magna
moralia og bætir við: „Því vinurinn er, eins og sagt er, okkar annað sjálf1.
Hvað sem því líður má það teljast stórt skref í átt til skilnings á því fyrirbrigði
sem við nefnum sjálf, þegar í lok fornaldar Ágústínus kirkjufaðir, sem um
hríð hafði verið hallur undir þá nýplatonsku (plótínsku) heimsmynd sem
byggir stigveldi upp þangað sem trónir hið ópersónulega og nánast eigin-
leikalausa Eina, snýr sér að hinum persónulega guði sem birtist í Gamla
testamentinu, einkum í Davíðssálmum. Því þar finnur hann viðmælanda
sem „rannsakar hjörtun og nýrun“ og ekkert fær hulist fyrir, ólíkt hinum
grísku guðum sem voru kannski uppteknari af því að pukrast gagnvart mök-
um sínum en að rýna í hug manna og voru reyndar auðgabbaðir sjálfir, jafnt
af mökum sem öðrum, svo sem sögur herma. Þetta verður til þess að
Ágústínus, fyrstur manna að heitið geti, getur horft í eigin barm og horfst í
eigin hugardjúpum í augu við þann Týfon er þar bjó og þar sem kraumuðu
„seiðkatlar lausungar“, eins og hann kemst sjálfur að orði. Þetta leiðir til
rækilegri sjálfsskoðunar en dæmi voru til í hinum forna heimi og það í formi
Játninga. Og í stað hinna fornu heimspekilegu „díalóga“ eða samtala sem
miða að því að flækja viðmælandann í mótsagnir og koma honum í rökþrot,
8
malogmenning.is
TMM 2000:4