Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Síða 12

KRISTJÁN ÁRNASON
Það mætti með nokkrum rétti segja að Ágústínus með setningu sinni „Ef
mér skjátlast, er ég“ vísi fram til þess sem Descartes segir með setningunni
„Ég hugsa, þess vegna er ég“ að svo miklu leyti sem báðar undirstrika eitt-
hvað sem kalla má hugveru. Þær stefna þó í þveröfuga átt í rauninni þar sem
Descartes beitir sinni ekki til að kafa í hugardjúpin, heldur fremur til að út-
þynna og þrengja að hugsuninni með sínum kerfisbundna efa og setja henni
skorður með því sem hann kallar „reglur til stjórnunar hugans“ þar sem öllu
sem á einhvern hátt er óljóst eða bundið tilfinningu er vísað út í ystu myrkur.
Ávöxtur þess arna er sú vísindahyggja eða vélhyggja sem ráðið hefur ferðinni
á Vesturlöndum allar götur síðan og miðar að því að fella allan hinn ytri
veruleika inn í vélgengt og mælanlegt orsakasamhengi og á endanum raunar
hugveruna sjálfa.
Og þessi kartesíska hugvera eða „cogito“ lifir á sinn hátt í þýsku hughyggj-
unni frá því um 1800, þótt henni hafi þar greinilega vaxið ásmegin, þannig að
hún verður uppspretta alls veruleika í höndum Fichtes og fær þar nafnið
„égið“ sem þarf að setja sér svonefnt „ekki-ég“ til að afmarka sig og vinna úr.
Þar með liggur áherslan nú meir á hinum virka og siðferðilega þætti sjálfsins
en hinum þekkingarlega, enda bendir Fichte á að þetta „ég“ liggi ekki fyrir og
komi fram við athöfn (Tathandlung). Hins vegar kemur það sjálf eða „ég“
sem Fichte dregur ffam ekki fyrir sjónir sem einstaklingssjálf en hefur sterka
tilhneigingu til að verða „almennt sjálf' eða „hópsjálf' og þar með grund-
völlur þjóðernishyggju eða ríkishyggju þar sem öll hin einstöku „ég“ hanga
saman eins og fiskar í knippi.
Arftakar Fichtes, Schelling og Hegel, líkt og reyna að koma böndum á hið
mikla sjálf Fichtes, hvor á sinn hátt, með því að finna því ytri mynd eða sam-
svörun, Schelling í náttúrunni en Hegel í sögunni og stofnunum þjóðfélags-
ins. Þannig kemur í stað hins einstaka sjálfs eitthvað sem Hegel nefnir
„heimsanda“ og einstaklingarnir eru aðeins liðir í. Viðleitni þeirra beinist öll
að því að hlutgerast í hinu ytra og ganga upp í hinu almenna, sem er hér hið
siðlega, með því að sníða af sér sem mest öll sérkenni, en hið einstaka eitt og
sér verður allt að því séð sem „form hins illa“.
Þannig gengur hið hegelska kerfi, þó að það hafi á sér yfirbragð miðlunar
og sáttar, ærið langt í þá átt að má út hið innra og einstaka með því að fella
það inn í stærra samhengi, og eðli kerfisins samkvæmt hlýtur það að kalla á
mótsögn. Hér kemur til kasta Sorens Kierkegaard sem gerist málsvari hins
einstaka og innra og það reyndar í nafni kristindómsins, þar sem „hinn ein-
staki“ er að hans sögn það hugtak sem kristindómurinn stendur og fellur
með. En jafnframt vísar hann til Sókratesar, vitringsins fávísa, sem andstæðu
prófessorsins alvísa, Hegels, og teflir fram setningunni forngrísku, „Þekktu
s
10
malogmenning.is
TMM 2000:4