Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Page 15

SJÁLFSÞEKKING OG SJÁLFSVAL
sem var þó áður, líkt og þegar áætlun er framkvæmd, og hún bindur okkur
við hið raunverulega sjálf og ákveðnar aðstæður.
Nú er það engan veginn svo að með þessari tvöföldu hreyfmgu afsals og
endurheimtar eða stökki á vit trúarinnar sé í eitt skipti fyrir öll unninn bugur
á hinum mjög svo þráláta og útbreidda sjúkdómi, örvæntingunni, sem „býr
sér hreiður í sálinni", eins og skáldið orðaði það, enda á hún sér rót í því að
maðurinn er samsettur úr tveim andstæðum eðlisþáttum sem Kierkegaard
tiltekur í bók sinni, Sóttinni til dauða, en það er sál og líkami, frelsi og nauð-
ung, óendanleiki og endanleiki. Milli þessara þátta hlýtur að ríkja togstreita
sem leiðir til misræmis ef annar nær algerlega yfirhöndinni. Það gerist til
dæmis hjá broddborgaranum þar sem endanleikinn kæfir óendanleikann,
en á öfugan hátt hjá fagurkeranum þar sem óendanleikinn gefur endanleik-
anum langt nef. En hér birtist einmitt andinn eða sjálfið sem hið þriðja og
miðlandi afl sem byggir brú eða „syntesu“ (samsetningu) á hegelska vísu
milli andstæðnanna. Á endanum birtist þá sjálfið sem samband sem stendur
í sambandi við sjálft sig og þannig verður sjálfið þetta samband sambandsins
við sjálft sig, eins og því er lýst í upphafi bókarinnar. Og í þessu margslungna
sambandi getur komið upp eitthvað sem er andstæða sjálfsvalsins, eða sú
árátta eða ástand „í örvæntingu að vilja ekki vera maður sjálfur“ eins og til
dæmis Cesare Borgia sem hafði að einkunnarorðum að verða „annaðhvort
Sesar eða ekkert“ eða þá „í örvæntingu að vilja vera maður sjálfur“ eins og
þeir sem telja sig búa yfir gáfum eða hæfileikum sem ekki fá að njóta sín og
þeir brenna inni með. Hér væri illt í efni ef ekki kæmi til annað og enn meira
samband, það er að segja samband áðurnefnds samband við það máttarvald
sem setti það og er undirstaða þess. Allt veltur á því að þetta samband verði
fullkomlega tært og gagnsætt, og þar erum við komin að skilgreiningu
Kierkegaards á trúnni, en það er vitaskuld að hans mati hún ein sem getur
falið í sér lækningu á hinum banvæna sjúkdómi sjálfsins sem nefnist ör-
vænting.
Mönnum getur sýnst sitthvað um þá lausn mála og tekið þeim leiðum er
Kierkegaard boðar með fyrirvara, en því verður ekki neitað að hann hefur
opnað sýn til skilnings á mannlegu sjálfi og tilveru innan frá sem vísindalegri
og hlutlægari aðferðir eru fallnar til að byrgja fyrir eða loka. Að vísu hefur til-
vistarspeki tuttugustu aldar, sem margir telja hann föður að, þróast í margar
áttir og sumar í öfuga átt við Kierkegaard sjálfan og látið til dæmis lönd og
leið margt það sem hann taldi mikilvægt, ekki síst þær „kristnu forsendur“ er
hann taldi sjálfa undirstöðuna. Þannig hefur sjálfið orðið að einskonar
uppkasti eða neind sem „er það sem hún er ekki en ekki það sem hún er“, eins
og einhver orðaði það, og í stað sambands við það máttarvald er setti það
TMM 2000:4
malogmenning.is
13