Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Page 111

UM ENEASARKVIÐU
örlögunum og Júnó sem beitir sér gegn þeim. Þau hafa öll hönd í bagga með
því sem gerist í mannheimum og virka á ýmsan hátt, jafnvel með því að beita
náttúruöflunum fyrir sig. Þessi afskipti guðanna eru kannske sú hlið verks-
ins sem er nútímamönnum mest framandi, enda hafa ffæðimenn um þau
deilt. Þeir hafa t.d. bent á að ekki sé ljóst í verkinu hvort örlögin séu einfald-
lega vilji hins æðsta guðs, eða hvort Júpíter sé einungis fulltrúi einhverra
ópersónulegra örlaga, sem sé “markmiðs” sögunnar sjálfrar. Auk þess hafa
menn viljað túlka guðina sem e.k. sálræn öfl hið innra með mönnum sjálf-
um: það sem guðirnir skipi mönnum sé aldrei annað en þeir myndu sjálfir
finna upp á að gera við þær aðstæður sem þeir eru í, og því séu “guðirnir” e.k.
táknræn sálfræði eða persónugerðar sveiflur sálarlífsins.
En það er sennilega rangt að setja dæmið upp á þennan hátt. Virgill áleit að
sagan fylgdi ákveðnum rökum og hefði tilgang, og í verki hans eru guðirnir
kraftbirting þeirra afla sem vinna að þessum tilgangi með mismunandi
hætti, þannig að það virðist oft harla mótsagnakennt frá sjónarmiði dauð-
legra manna. Hin æðstu örlög, sem persónugerast í Júpíter, beita mönnum,
og jafnvel óæðri guðum, sem verkfæri til að framkvæma áætlun sem er að
verulegu leyti ofvaxin skilningi þeirra. Mismunandi sjónarmið af þessu tagi
endurspeglast mjög glögglega í ræðu Júpíters við sendiboðann Merkúríus og
síðan í ræðu Merkúríusar við Eneas í fjórðu bók (bls. 91 og 92 í þýðingu
Hauks Hannessonar). Júpíter reifar í fáum orðum djúpa og flókna söguspeki
og sendir Merkúríus svo af stað með skilaboð, sem er aðeins eitt orð á latínu
en verður á íslensku „hann skal sigla!“ Boðin sem Merkúríus flytur síðan
Eneasi segja kannske það sem eðlilegt var fýrir hann sjálfan að hugsa á þeirri
stundu og því á vissan hátt sálffæði, en þau endurspegla ekki nema að litlu
leyti hugsun Júpíters. Menn eru semsé verkfæri örlaganna til að skapa sögu,
en vita ekki sjálfir hvaða saga það er sem þeir skapa.
Þetta varpar ljósi á annað atriði sem virðist undarlegt. Af hatri við Tróju-
menn vinnur gyðjan Júnó jafnan gegn örlögunum, þótt henni sé kunnugt
um að þeim verði ekki breytt, og í söguljóðinu gerir hún Eneasi og mönnum
hans ófáa skráveifuna. Hann verður sjálfur að heyja harða baráttu gegn
henni til að ná því markmiði sem örlögin hafa þó ætlað honum. En þegar lit-
ið er á gerðir Júnóar frá æðra sjónarmiði, frá sjónarmiði sögunnar í heild,
kemur hins vegar í ljós að þær stuðla allar að því um síðir, þrátt fyrir yfir-
lýstan vilja hennar sjálfrar, að ffamkvæma þá víðtæku sögulegu áætlun sem
Eneasi sjálfúm er hulin. Júnó dregur taum Púnverja og til að fá Eneas til að
setjast að í Karþagó kveikir hún ást með honum og Dídó (sem lesandanum
finnst reyndar eðlilegt, eins og málum var komið, að hefði kviknað án nokk-
urra afskipta guðanna). En með því sáir hún því hatri milli Rómverja og
Púnverja sem leiðir að lokum til þess að Karþagó er lögð í rústir. í lok kvæð-
TMM 2000:4
malogmenning.is
109