Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Blaðsíða 138

ÖRN ÓLAFSSON
menningar, þegar útgefandanum, Félagi byltingarsinnaðra rithöfunda,
barst hin nýja samfylkingarstefha, ásamt tilkynningu stjórnar Alþjóðasam-
bands þeirra, um að hún hefði lagt Alþjóðasambandið niður! Nú breyttist
tónninn í ársritinu, og einnig dómar róttæklinga um borgaralega rithöf-
unda. En mishratt, almennt ríkti trú á uppeldisgildi skáldsagna umfram ljóð,
og því voru höfundar svo sem Hagalín áffam gagnrýndir. Sérstakt fjaðrafok
varð út af skáldsögu hans Sturla í Vogum, svo sem Árni rekur. Ég held að hver
einasti maður sem les söguna opnum huga, hljóti að fallast á dóm Sigurðar
Einarssonar (í TMM 1938:3, bls. 19):
„Einhyggjumanninum, karlmenninu Sturlu í Vogum verður það að
lokum ljóst, að það er ekki líft í þessum heimi án mannanna. Sam-
hjálpin, samtökin eru honum í bókarlok eins og óljóst markmið, sem
hann aðeins eygir, úrræði sem kann að duga, þegar jafhvel þreki hins
sterkasta er ofboðið."
En í rúm sextíu ár hafa vinstrimenn haft uppi rangfærslur Gunnars Bene-
diktssonar, í ritdómi í Þjóðviljanum (8.12. 1938, af sexfaldri venjulegri
lengd!) að sagan sé lofsöngur um einstaklingsframtak. Raunar hafði Ólafur
Thors sagt eitthvað svipað í ræðu á fullveldisdaginn viku áður (eins og Árni
rakti). Á árinu 1983 spurði ég Einar Olgeirsson, góðkunningja Ólafs áratug-
um saman, hvernig í ósköpunum Ólafur hefði getað rangtúlkað söguna
svona. Einar hló bara og sagði að auðvitað hefði Ólafur ekki nennt að lesa
söguna. Hann hefði bara viljað krydda ræðu sína með vísun til nýs, umtalaðs
bókmenntaverks, svo sem stjórnmálamönnum er títt, til að sýna að þeir
fylgist með.
Árni vitnar tvívegis til fyrrnefndrar bókar minnar, en mér finnst að hún
hefði getað nýst honum betur. M.a. þykist ég sýna fram á það (bls. 73 og 228)
að stærsta og útbreiddasta menningartímarit íslands, Eimreiðin, hafi kerfis-
bundið sniðgengið rithöfunda eftir að þeir urðu kunnir að róttækni, hætt
að birta verk þeirra og ritdóma um bækur þeirra, enda þótt þar birtust rit-
dómar um 60% allra útgefinna skáldrita (á árunum 1918-44). Og þessi
skipulagða þögn er einkum ffá árinu 1937 að telja, þegar róttæklingar hverfa
æ meir frá einangrunarstefnunni, stofha t.d. bókaklúbbinn Mál og menn-
ingu með fjöldaþátttöku. Þá voru þeir orðnir hættulegir í augum and-
stæðinganna.
Fyrir nokkrum árum las ég endurminningar Kristmanns Guðmundsson-
ar. Það var fróðleg lesning og á köflum glæsileg, t.d. þegar hann lýsir komu
sinni til V ínarborgar. Og þetta er holl lesning þeim sem heyrt hafa gróusögur
um þennan margrægða mann. En eins og ég sagði í sjónvarpsþætti um Krist-
mann fyrir hálfum áratug, þá er það hrein þvæla að kommúnistar hafi eyði-
136
malogmenning.is
TMM 2000:4