Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Side 139

KOMMÚNISTAR OG BORGARALEGIR HÖFUNDAR
lagt skáldferil hans og frægð. Sú frægð skapaðist í Noregi, og þar er
Kristmann löngu öllum gleymdur. Ekki er það fyrir áhrif kommúnista, því
þeir hafa alltaf verið áhrifalausir í Noregi.
Kristmann var í hópi róttækustu sósíalista á íslandi um 1920, í liði Ólafs
Friðrikssonar í Hvíta stríðinu, og handtekinn íyrir það. Vegna örbirgðar
hraktist hann úr landi um miðjan þriðja áratuginn. í Noregi fékk hann
verkamannavinnu og tókst smám saman að hasla sér völl sem rithöfundur,
náði loks metsölu með Morgni lífsins, 1929, hún birtist víst á sextán tungu-
málum. Hann skrapp til íslands hálfum áratug síðar, og undraðist þá tilefnis-
lausar árásir á sig frá bláókunnugum mönnum, sem komu jafnvel upp úr
skurðgreftri, ógnandi honum með graftólum. Og um svipað leyti heyrði
hann íyrst þær gróusögur sem gengu um hann næstu hálfa öld, að hann væri
náriðill og hefði bitið geirvörtuna af konu sinni í algleymi samfara. Þessi saga
gekk um ýmsar af hans mörgu eiginkonum. Það er auðséð að svona rógur
segir meira um höfund sinn en viðfangsefnið, í gegn skín öfund yfir kven-
hylli þessa glæsimennis og fjandskapur óviðkomandi manna stafaði sjálfsagt
af öfund yfir efnahagslegri velgengni þess sem áður var blásnauður. Krist-
mann nefnir ekkert pólitískt í sambandi við þessa andúð gegn sér á fjórða
áratuginum. En í lok hans gerði hann afdrifaríkustu mistök ævi sinnar, hann
fluttist aftur til f slands. Auðvitað gat hann ekki vitað að nú hæfist heimsstyrj -
öld sem myndi einangra hann ffá útgefanda hans í Noregi næstu sex árin. En
það var mikið breytingaskeið, allt önnur tíska ríkti eftir stríð en fyrir. Og þótt
Kristmann skrifaði áffam í aldarþriðjung, birtist aðeins ein þeirra bóka er-
lendis. Hann segir ffá því hvernig hann bjó við skort í Hveragerði, og áfram
sömu andúðina og róginn frá óviðkomandi mönnum. Þá held ég að honum
hafi hugkvæmst snjallræði í kalda stríðinu. Hann heimfærði þessar gamal-
kunnu ofsóknir á nýjan upphafsaðilja, bókmenntahreyfingu kommúnista,
sem borgaralegir stjórnmálaflokkar óttuðust, og börðust skipulega gegn. Og
þetta hreif, borgaralegir stjórnmálamenn tóku hann nú upp á arma sína, og
kommúnistar létu ginnast til að leika það hlutverk sem þeim hafði verið út-
hlutað. Áður höfðu þeir ekkert skipt sér sérstaklega af honum. Ein undan-
tekning þó, Gunnar Benediktsson hafði raunar gagnrýnt sögu han Sigmar, í
Iðunni 1931, og einmitt fyrir að vera æsandi afþreyingarsaga með fullkomnu
skilningsleysi á verkalýðsbaráttu, hún er í bókinn skýrð með öfúnd í garð
mikilmenna, og stéttasamvinna verður ofan á sem farsæll endir. En annars
hef ég ekkert fundið neikvætt frá vinstrimönnum í garð Kristmanns fyrr en
undir miðja öldina (Steinn Steinarr 1948), þegar velgengni hans sem rithöf-
undur var löngu hrunin.
Þessir menn eru löngu orðnir goðsagnapersónur. Menn lesa ekki bækur
þeirra en (for)dæma þær samt vegna afspurnar. Vinstrimenn af þörf fyrir
TMM 2000:4
malogmenning.is
137