Morgunblaðið - Sunnudagur - 01.02.2015, Blaðsíða 46

Viðtal
46 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1.2. 2015
nýtt sér þjónustu hjá Starfsorku, auk at-
vinnulausra, sem eru mismargir eftir árferði,
og svo eru um tíu einstaklingar á endurhæf-
ingarlífeyri. Í dag eru í þjónustu hjá þeim,
þrír einstaklingar sem eru á endurhæfing-
arlífeyri og níu frá Vinnumálastofnun. Á síð-
asta ári kom enginn öryrki til þeirra og eng-
inn frá Félagsþjónustunni. „Eins og staðan
er núna eru það bara þeir sem eru á end-
urhæfingarlífeyri og þeir sem koma frá
Vinnumálastofnun, sem koma til okkar.
Vinnumálastofnun kaupir þjónustu fyrir sína
skjólstæðinga og þeir sem eru á endurhæf-
ingarlífeyri eru oftast ennþá tryggðir af
vinnuveitanda. Hinir þurfa að vera heima hjá
sér sem er mjög niðurdrepandi fyrir fólk í
þessari stöðu. Fólk þarf að geta farið út úr
húsi og leitað í athvarf eins og Starfsorku til
að geta unnið í sínum bata á sínum hraða og
sínum forsendum. Án stuðnings er þetta
miklu erfiðara. Þess vegna verður svona
stuðningur að vera til staðar í hverju einasta
krummaskuði á Íslandi. Það eru sjálfsögð og
eðlileg mannréttindi að vera hluti af sam-
félaginu. Það er alla vega mín skoðun.“
Hrefna hefur miklar áhyggjur af líðan
fólksins sem ekki hefur lengur aðgang að
þjónustu Starfsorku. „Ég veit hvernig það er
að vera fastur í skömminni heima. Margir
treysta sér ekki til að fara neitt; geta ekki
horst í augu við sitt umhverfi. Fyrir þetta
fólk þýðir þessi skerðing á þjónustu meiri
einangrun, meiri vanlíðan, meiri depurð,
meira þunglyndi og meiri kvíða. Þetta er
spírall niður á við með tilheyrandi kostnaði
fyrir samfélagið. Við erum alltaf að plástra
sýkt sár. Dælum bara svefntöflum og verkja-
töflum í liðið. Við erum stöðugt að vinna með
afleiðingarnar í stað þess að uppræta orsök-
ina.“
Keyrði sjálf á vegg
Hún segir sérstaklega slæmt að klippa á
þjónustu þegar bataferli er hafið. Það geti
verið þungt högg fyrir viðkomandi ein-
stakling. „Hjá mörgum er bataferlið langt og
strangt. Þetta tekur stundum mánuði eða
jafnvel ár. VIRK hefur verið að leggja
áherslu á að starfsendurhæfingarstöðvar
bjóði upp á minni, styttri og ódýrari úrræði,
helst aðeins sex til átta vikur í senn. Fyrir
langflesta er það alltof skammur tími. Það er
tímafrekt og vandmeðferið ferli að koma
fólki aftur á fætur.“
Hrefna þekkir þetta af eigin raun. „Ég
keyrði sjálf á vegg fyrir nokkuð mörgum ár-
um og varð gjaldþrota andlega. Tildrög þess
voru þau að miðlungurinn minn ákvað að
sofa ekki í fjórtán mánuði eftir að hann
fæddist. Við langvarandi svefnleysi verður
heilastarfseminn eins og hjá einstaklingi með
geðrof og ég var mjög langt niðri á þessum
tíma. Ég grét, brotnaði og fannst ég ómögu-
leg og ömurleg. Samt hafði ég mjög góðan
stuðning frá mínum nánustu – sem er meira
en margir geta sagt. Sem betur fer fannst
E
rtu frá þér? Fyrir einu ári hefði
ég frekar dáið en að opna mig
fyrir alþjóð á þennan hátt,“ segir
Hrefna Óskarsdóttir spurð hvort
hún hafi lengi gengið með pistla-
höfundinn í maganum en hún hefur vakið
mikla athygli fyrir pistla sína á umliðnum
mánuðum, bæði á vefnum eyjar.net og á
Smartlandi á mbl.is. Það var vinkona hennar
sem lagði hart að Hrefnu. Hún hefði heil-
miklar meiningar um lífið og tilveruna.
Meiningar sem ættu fullt erindi við aðra.
Vinkona hennar er með námskeið sem heita
„Draumar og drekar“ og hvatti hana til að
skrifa niður drauma sína og gera grein fyrir
drekunum sem væru að halda aftur af henni.
Til að byrja með fannst Hrefnu þetta frá-
leitt en eftir að hafa hugsað málið ákvað hún
að láta slag standa. Fyrstu pistlar hennar
birtust á eyjar.net síðastliðið haust og vöktu
athygli. Meðal annars hér í Hádegismóum en
Marta María Jónasdóttir, ritstýra Smart-
lands á mbl.is, hafði skömmu síðar samband
við Hrefnu og hafa pistlar eftir hana birst á
þeim vettvangi síðan. Hrefna kann Mörtu
Maríu miklar þakkir fyrir hvatninguna, eins
Tryggva Má Sæmundssyni, ritstjóra eyj-
ar.net, sem hafi reynst henni afar vel.
„Þetta er ógeðslega gaman og viðbrögðin
hafa verið ótrúlega mikil og öll jákvæð,“ seg-
ir Hrefna sem er lesendum sínum afar þakk-
lát. „Fólk virðist geta samsamað sig skrifum
mínum sem er mjög ánægjulegt. Ef ég get
glatt einhverja og jafnvel hjálpað þeim með
þessum skrifum er tilganginum náð. Ég sé
sannarlega ekki eftir að hafa byrjað á þess-
um pistlaskrifum. Það er glatað að vilja en
gera ekki – og ætla sér samt að fá eitthvað
út úr lífinu. Þetta var nauðsynlegt spark í
rassinn.“
Tilefni þessa viðtals er pistill sem Hrefna
birti á eyjar.net í vikunni undir yfirskriftinni
„Hver vill eiga fólkið mitt?“ Þar fjallar hún
um fólkið sem hún hefur kynnst og unnið
með undanfarin sex ár sem ráðgjafi og for-
stöðumaður Starfsorku í Vestmannaeyjum.
Skjólstæðingar Starfsorku eru öryrkjar og
aðrir sem þrá að komast aftur út á vinnu-
markaðinn. Markmið Starfsorku er, að sögn
Hrefnu, að gefa þessum einstaklingum tæki-
færi til að skapa sér mannsæmandi líf. Líf
sem þeir geti verið hreyknir af og líf sem
gefi þeim tilgang til að fara á fætur á
morgnana.
Falla ekki undir „tryggingu“
Eins og mál hafa þróast verður þetta sífellt
erfiðara. Hendur Hrefnu og Starfsorku eru
bundnar. Í pistli sínum útskýrir hún hvers
vegna. Þar segir meðal annars:
„Ríkið sá um að fjármagna starfsend-
urhæfingarstöðvarnar til ársins 2013 og þá
tók VIRK, Starfsendurhæfingarsjóður við.
VIRK er ætlað að fjármagna atvinnuþátt-
töku einstaklinga með skerta starfsgetu. Í
þann sjóð rennur hluti af heildartekjum allra
launþega í landinu og þangað borga líka líf-
eyrissjóðirnir. Ríkið átti svo að greiða sinn
hluta til að tryggja rétt þeirra sem eru á ör-
orkubótum, á framfærslu sveitarfélaganna, á
atvinnuleysisbótum og á sjúkrasjóðum stétt-
arfélaganna, til starfsendurhæfingar.
Ríkið ákvað hins vegar að borga ekki sinn
hluta og þar með datt sú trygging niður.
VIRK ákvað svo að endurnýja ekki samn-
inginn sinn við Starfsendurhæfingu Vest-
mannaeyja þrátt fyrir að lagalega beri þeim
að fjármagna viðeigandi úrræði, aðgerðir og
verkefni á sviði atvinnutengdrar starfsend-
urhæfingar og að að þjónusta sé skipulögð
þannig að einstaklingar sem hafi þörf fyrir
atvinnutengda starfsendurhæfingu fái þjón-
ustuna sem næst heimabyggð sinni (Lög nr.
60, 2012).
En að vísu er þessi þjónusta aðeins fyrir
þá sem eru „tryggðir“. Þetta gerir það að
verkum að u.þ.b. 350 einstaklingar í Vest-
mannaeyjum eiga ekki lengur möguleikann á
því að fara aftur út á vinnumarkaðinn með
aðstoð starfsendurhæfingarinnar því þeir
falla ekki lengur undir þessa „tryggingu“.
Þetta eru þeir sem þurfa hvað mest á þjón-
ustu okkar að halda, en um leið þeir sem
minnst láta í sér heyra. Af því að það er
enginn sérstaklega stoltur af því að vera álit-
inn „baggi á samfélaginu.“
Svo ég ákvað að taka mér það bessaleyfi
að tala fyrir hönd þeirra 350 einstaklinga
sem hvorki eiga lengur rétt á, né mögu-
leikann til starfstengdrar endurhæfingar í
minni heimabyggð. Kæru Eygló Harð-
ardóttir félagsmálaráðherra, Kristján Þór
Júlíusson heilbrigðisráðherra og Vigdís Jóns-
dóttir, framkvæmdastjóri VIRK. Væruð þið
ekki bara til í að finna lausn á þessum mál-
um, svo allir Íslendingar eigi jafnan rétt á
atvinnutengdri endurhæfingu og hafi sömu
tækifæri til að skapa sér mannsæmandi líf?
Til þess að fólkið mitt hafi tækifæri til að
nýta sér þessa þjónustu í heimabyggð. Vær-
uð þið kannski líka til í að setja ykkur
augnablik í spor fólksins míns og ímynda
ykkur hvernig það er að vera fastur í gildru
fátæktar, vonleysis og tilgangsleysis og sjá
ekki möguleikann út? Væruð þið að lokum
kannski til í að setja hagsmuni fólksins ofar
ykkar eigin og finna lausn fyrir alla þá tug-
þúsundi einstaklinga á Íslandi sem eiga ekki
lengur rétt á þjónustu hjá VIRK? Ég veit
fyrir víst að fólkið mitt yrði ykkur af-
skaplega þakklátt.“
Svo mörg voru þau orð.
Enginn öryrki kom í fyrra
Kjarni málsins er þessi: Komin er upp mis-
skipting varðandi starfsendurhæfingu, að
sögn Hrefnu. Þjónustan er fyrir suma en
ekki aðra. Því getur hún ekki unað.
Að sögn Hrefnu eru 269 einstaklingar á
örorkubótum í Vestmannaeyjum, með 75%
örorku eða meira. Þá eru 80 einstaklingar
hjá Félagsþjónustunni, sem mögulega gætu
skýring á málunum, en ég var eigi að síður
lengi að ná heilsu á ný.“
Hún segir þetta hafa verið nokkurra ára
ferli og á þeim tíma bjó hún hvorki að já-
kvæðni né gleði. „Þetta getur tekið rosaleg-
an tíma og maður verður að hafa stuðning
allan tímann. Á endanum gat ég loksins farið
að vinna markvisst í sjálfri mér og eftir það
lá leiðin fljótt upp á við. Lykilatriði í því var
gott bakland. Við þurfum öll umhyggju. Það
er erfitt að gera þetta einn.“
Sá Ljósið
Spurð hvort þessi sára reynsla hafi verið
kveikjan að áhuga hennar á starfsendurhæf-
ingu svarar Hrefna neitandi. „Alls ekki. Mér
þótti það hræðileg tilhugsun að fara að vinna
með fólki í sömu sporum og ég hafði verið.
Eftir að hafa lært iðjuþjálfann var ég stað-
ráðin í því að fara að vinna með börnum. Í
starfsþjálfuninni fékk ég hins vegar bæði að
kynnast starfi Hlutverkaseturs og Ljóssins
og heillaðist af því. Á þessum stöðum eru
unnin kraftaverk á hverjum degi og ég
kynntist vel fólkinu á bak við sjúkdóma,
þunglyndi, kvíða og félagslega einangrun.
Eftir það var ekki aftur snúið.“
Hrefna segir þetta snúast um að mæta
einstaklingnum þar sem hann er. Á hans for-
sendum og miða kröfur út frá því. „Það er
heillandi saga á bak við hvern einasta ein-
stakling sem ég hef kynnst í mínu starfi.
Erfiðleikar og sorg. Dæmigerður skjólstæð-
ingur getur verið kona með vefjagigt en þeg-
ar maður skoðar söguna er oft ofbeldi eða
önnur erfið lífsreynsla í farteskinu. Konan
hefur verið ofboðslega dugleg alla tíð, sinnt
vinnunni, sinnt eiginmanninum, sinnt börn-
Mannréttindi að
vera hluti af
samfélaginu
ÖRYRKJAR OG AÐRIR SEM ÞURFA Á STARFSENDURHÆFINGU AÐ HALDA HAFA LENT MILLI STAFS OG HURÐAR Í
KERFINU, AÐ SÖGN HREFNU ÓSKARSDÓTTUR, FORSTÖÐUMANNS STARFSORKU Í VESTMANNAEYJUM. ÞETTA ER
BAGALEGT ÞVÍ EKKERT SKIPTIR MEIRA MÁLI ÞEGAR FÓLK ER AÐ REYNA AÐ FÓTA SIG Á NÝ Í SAMFÉLAGINU EN
STUÐNINGUR OG UMHYGGJA. ÞAÐ HEFUR HREFNA REYNT Á EIGIN SKINNI. Í DAG MÆTIR HÚN LÍFINU MEÐ
JÁKVÆÐNI OG GLEÐI AÐ VOPNI OG HEFUR SKORIÐ UPP HERÖR GEGN HAUSARUSLI OG TILFINNINGADRASLI.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is