Morgunblaðið - Sunnudagur - 26.04.2015, Page 45

26.4. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45
varasöm.) Löggjafarvaldið er eitt um sína hitu. Og hjá
dómsvaldinu endar allt hjá íslenskum Hæstarétti og
þannig vilja menn hafa það.
„Fjórða valdið“ er önnur saga
En þannig vildu menn ekki hafa fjölmiðlana.
Þeir mega alls ekki vera á einni hendi. Þá myndi allt
aðhald skorta. Ríkisútvarpið, 365 miðlar og Morg-
unblaðið (um stund) studdu öll aðild Íslands að Evr-
ópusambandinu. Það var myndarlegt af þjóðinni að
halda áfram að tortryggja þær fyrirætlanir, þrátt fyrir
þennan óhugnanlega samblástur gegn frjálsri umræðu
í landinu.
Í einræðisríkjum eru fjölmiðlar ekki fjórða valdið,
heldur mikilvægur hluti af „Valdinu“ og þeim hluta er
skefjalaust misbeitt eins og öðrum hlutum þess.
Í lýðræðisríkjum þar, sem upplýsingagjöf er best,
eiga fjölmiðlar ekki að líta á sig sem refsivönd. Þeir
eiga auðvitað ekki að beygja sig undir vald, þótt það sé
takmarkað af kosningum, stjórnandstöðu, við-
urkenndum meginreglum, dómstólum, alþjóðlegum
samningum eða öðru slíku, eins og er í lýðræðisríkjum.
En þeir eiga síst af öllu að flaðra upp um eina rík-
isstjórn í fjögur ár en afbaka allt sem önnur gerir, þar
sem persónulegur pólitískur áttaviti þeirra er óviðráð-
anlegur.
Áhrif og aðhald, en ekki vald
Fjölmiðlar eiga að gera sitt til að tryggja að stjórnvöld,
sem segjast vera gagnsæ, og jafnvel langt umfram
önnur að fornu og nýju, séu það í raun. Enn muna
menn fögur fyrirheit Jóhönnustjórnar um gagnsæi og
ekki síður hitt að allt reyndist það vera á röngunni.
Í Bandaríkjunum settist Obama á forsetastól. Það
voru miklar vonir bundnar við hann. Það var sigur fyr-
ir Bandaríkin, inn á við og út á við, er blökkumaður
settist sem húsbóndi í Hvíta húsið. Blökkumenn höfðu
vissulega komið þangað áður til starfa, en allt of lengi
aðeins sem kúskar eða kolakyndarar.
En þetta atriði var þó ekki aðalmálið við kjör Obama.
Hann komst til valda eins og stormsveipur í krafti lof-
orða um mikilvægar breytingar. Ein þeirra var sú, að
nú skyldi gagnsæi skipa öndvegi Hvíta hússins, þessa
miðdepils valdsins í heiminum.
Það datt engum í hug að landskunnir valdapólitíkus-
ar og pukrarar á borð við leiðtoga vinstristjórnarinnar
síðustu myndu efna gagnsæisloforð sitt. Enda lyftu
þeir ekki litla fingri til þess. En vonbrigðin með Obama
voru sárari.
Stjórnarhættir hans ganga þvert á hin fögru fyr-
irheit.
Forsetinn krefst þess að lög séu samþykkt án þess
að fyrir liggi hvað í þeim felst. Hann telur sig hafa vald
til að breyta lögum einn og sjálfur, lögum sem þingið
setti og hann staðfesti með undirskrift sinni. Dæmi er
um að forsetinn hafi gert á þriðja tug efnisbreytinga á
nokkurra ára gömlum lögum!
Engum dytti slíkt og þvílíkt í hug hér á landi. Obama
krefst þess að þingið veiti sér heimild til mikilvægra al-
þjóðlegra samninga án þess að fá að sjá samningana
sjálfa. Við slíkar aðstæður hafa fjölmiðlar mikilvægt
hlutverk, þótt þeir hafi ekki vald.
Sherlock blaðamaður
Eftir Nixon og Watergate komst „rannsóknarblaða-
mennskan“ í goðumlíkan geisla. En það hlutverk er dá-
lítið snúið verk. Blaðamenn á Íslandi hafa á síðustu ár-
um verðlaunað sjálfa sig fyrir fitl af því tagi, sem ekki
hefur staðist neinar kröfur sem almennt eru gerðar til
rannsóknarblaðamennsku. Svo er það veruleikinn.
Fjölmiðlar hafa takmarkaðar heimildir til að rannsaka
hluti. Þeir eru ekki lögregla, saksóknari og seinast alls
dómarar. Sem betur fer.
Þó kemur einstöku sinnum fyrir að menn gleymi sér
í gleðinni og tali eins og þeir séu allt þetta þrennt í
senn. Þessi þáttur blaðamennsku beinist einast að op-
inberri starfsemi í einhverri mynd. Það eru ekki marg-
ar leiðir að settu marki. Finna þarf menn til að veita
upplýsingar, sem ekki liggja á lausu. Svikull næstráð-
andi FBI reyndist hafa gert blaðamennina tvo á Wash-
ington Post að hetjum. Vafalítið er að flestum þykir nú
að gjörð lögregluforingjans hafi verið réttlætanleg.
Sjálfur þagði hann þó fram á tíræðisaldur um afrek
sitt.
Stundum finna slíkir sig sjálfir og koma upplýs-
ingum á framfæri. Hvötin til þess getur átt fleiri en
eina rót. Best er auðvitað ef mönnum gengur almennt
réttlæti til. Í Bretlandi gengu menn miklu lengra en að
leita heimildarmanna eða að styðjast við þá sem buðu
sig fram. Þeir nýttu sér „tæknimenn“ sem hökkuðu sig
inn í síma, bæði frægðarfólks og opinberra starfs-
manna og þeir stunduðu sjálfir beinar hleranir.
Hleranir eru dauðans alvara. Árás á persónulega
friðhelgi einstaklingsins. Réttarríkið leyfir þær þó, en
með því skilyrði að ríkir hagsmunir séu í húfi og að
dómari leggi á þær mat og þolendur séu síðar upplýstir
um atlöguna.
Á síðustu árum virðist ekki hafa verið gætt þess hófs
sem þarf varðandi þennan þátt.
Það komst sem betur fer upp um bresku fjölmiðlana.
Einstaklingar fengu fangelsisdóma og háar sektir, sem
og vinnuveitendur þeirra. Eiganda gróðavænlegs fjöl-
miðils varð svo um þessa skömm alla að hann lokaði
öflugu blaði og mikilli peningamyllu á einum sólar-
hring.
Heimamarkaðurinn
Það er alþekkt að fæstir fjölmiðlar slá hendi algjörlega
á móti „lekum“. Þeir skoða og hlusta og meta í fram-
haldinu hvað eigi erindi, hvað sé innan eðlilegra marka
og sé einhver vafi á því síðara, hvort réttlæta megi
slíka upplýsinganotkun.
Enginn alvöru fjölmiðill myndi hafa frumkvæði að
vafasömum „lekum“ til sín, t.d. á gögnum frá vinnu-
stað. Enda væri þá stigið yfir línu sem verður að halda.
En þær upplýsingar sem „lekið“ er til fjölmiðla eru af
mörgum toga. Fæstar þeirra verða að neinu. Margt er
saklaust og stundum bersýnilega gert til að rétta stöðu
þess sem á í hlut eða vinnuveitanda hans, án þess að
gengið sé á rétt annarra.
Fréttamat fjölmiðilsins er iðulega allt annað en þess
sem kemur frétt á framfæri. Stundum er þó reynt að
misnota fjölmiðilinn í annarlegum tilgangi, þótt það
blasi ekki við í upphafi. En yfirgnæfandi hluti tengsla
utanaðkomandi fólks við fjölmiðil er fullkomlega eðli-
legur, málefnalegur og hjálplegur og í þágu hins opna,
upplýsta þjóðfélags.
Þeir sem þekkja vel til vilja beina augum að frétt eða
efni sem almenningur græddi á að kynnast. Einhverju,
sem að ástæðulausu hefur legið of lengi í þagnargildi
er komið á framfæri. Fjölmiðill þrífst illa án velvilja og
tengsla við þess háttar aðila.
Fréttin og sagan
Fjölmiðlamenn eru ekki aðeins að skrifa frétt eða
fréttaskýringu. Fyrst kemur „fréttin“ er stundum sagt
og það er iðulega hún sem verður svo meginefni „sög-
unnar“ sem færð er í letur löngu síðar. Þetta vita fleiri
en fjölmiðlamenn.
Eftir bankafallið tóku nokkrir aðalleikarar þess sviðs
og örlagavaldar sig saman um að fjármagna „fræði-
menn“ og almannatengla sem höfðu sig í kjölfarið í
frammi í fjölmiðlum. Þeir kumpánar höfðu ótrúlegan
gagnrýnislausan aðgang að einmitt þeim þeirra sem
gert er að lögum að gæta sín best.
Reynt var að ná stjórn á netumræðunni og fjöldi vilj-
ugra sjálfboðaliða var fljótur að slást í hóp atvinnu-
mannanna og sjá um stóryrðin og mögnuðustu hleypi-
dómana.
Dritað var út bók á augabragði, þar sem allt var
skrumskælt og skekkt, sem hægt var að afbaka, í þágu
þeirra sem borguðu brúsann.
Seint og um síðir birtist að hluta til játning um þetta
athæfi allt, hverjir það voru sem ráku trippin og borg-
uðu brúsana.
Þegar gluggað er í lærðar ritgerðir um nýliðna at-
burði, sést glöggt að skráðar heimildir þykja einna
mikilvægastar. Mjög er vitnað til fjölmiðla. Tilvitnanir
af þessum toga þykja hafa á sér góðan, fræðilegan blæ,
því þær má sannreyna, a.m.k. í næsta lið.
Menn leyfa sér stundum að gagnálykta sem svo, að
hafi fullyrðingum, sem snerta þálifandi menn, ekki ver-
ið andmælt, hljóti það að auka trúverðugleika þeirra.
Ekki er það endilega víst, og raunar fjarri því.
Í þau fáu skipti sem frásögn kemur sem er önnur og
sannari en hinna ljúgfróðu leigupenna, sem sumir hafa
þegar verið afhjúpaðir, þá koma lagsbræður þeirra og
hjálparhellur og hrópa: Það er verið að endurskrifa
söguna.
Látið er eins og frásögnin, sem fjármálasnillingarnir
fyrir hrun, enn vel fjáðir eftir það, keyptu til að búa til
frásögnina og „fréttina“ sem síðan á að verða „sagan“
sé þegar orðin Sannleikurinn.
Þess háttar Sannleikur var vissulega einnig búinn til
á árunum 2005–2008.
Fjármálaleg stórveldi, sem tóku öllu því fram sem
sést hafði af slíku áður á Íslandi, stóðu á bak við þann
Sannleik.
Enginn hafði afl og fáir kjark til að standa gegn
þeirri áróðursbylgju. Sannleikurinn sá er nú að birtast
nakinn fyrir dómstólunum, einmitt þessi misserin.
Sumum þykir það ljót sjón lítil.
Morgunblaðið/Árni Sæberg