Morgunblaðið - Sunnudagur - 31.05.2015, Blaðsíða 54
54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31.5. 2015
Menning
S
egja má að ég hafi allt frá fæðingu
verið í tilvistarkrísu um það
hverrar þjóðar ég er,“ segir leik-
stjórinn Yana Ross þar sem við
sitjum í anddyri Borgarleikhúss-
ins að lokinni leikæfingu. Ross eyddi tveimur
vikum við æfingar á Mávinum eftir Anton
Tsjekhov í byrjun maí og lýkur æfingaferlinu
í haust en uppfærslan verður frumsýnd á
Stóra sviðinu í október. Ross hefur gert það
gott í leikhúsum víðs vegar um heiminn á
umliðnum árum og leikstýrði m.a. rómaðri
uppsetningu á Vanja frænda eftir Tsjekhov í
Uppsala í Svíþjóð á síðasta leikári. Sem dæmi
töldu tveir leiklistargagnrýnendur sænska
fjölmiðilsins Upsala Nya Tidning (UNT) að
sýningin væri ein af fimm bestu sýningum
leiksársins. Sýningin var einnig valin til að
taka þátt í leiklistarhátíðinni Scenkonst-
biennalen i Malmö undir lok maímánaðar, en
aðeins bestu sýningar ársins rata inn á þá
hátíð.
„Velgengni sýningarinnar kom mér í opna
skjöldu. Ég er fyrst og fremst þakklát fyrir
að áhorfendur hafi skilið leikhúsmál sýning-
arinnar og hrifist af túlkunarleið minni,“ seg-
ir Ross og tekur fram að lykilatriðið í nálgun
sinni hafi verið að tengja leikritið við sænsk-
an samtíma og segist hún munu nálgast Máv-
inn á sama hátt, þ.e. finna snertifleti við ís-
lenskt þjóðfélag.
Mig dreymir á ensku
En aftur að upprunanum og sjálfsvitund leik-
stjórans. „Síðustu misseri hef ég ásamt
manninum mínum búið í heimalandi hans
sem er Litháen, enda er auðvelt að ferðast
þaðan hvert sem er á meginlandinu til að
sinna leikstjórnarverkefnum víðs vegar um
Evrópu,“ segir Ross sem á síðasta áratug
hefur m.a. leikstýrt í Moskvu, Vilníus, Klaí-
peda og Helsinki auk þess að leikstýra við
Volksbühne í Berlín og Þjóðleikhúsið í Lithá-
en. „Mér finnst gott að búa í Vilníus og ekki
spillir fyrir að leiklistarlífið í Litháen er afar
blómlegt og í háum gæðaflokki,“ segir Ross
og nefnir í því samhengi leikstjórann Rimas
Tuminas, sem er Íslendingum að góðu kunn-
ugur enda vakti hann mikla athygli hérlendis
með uppfærslum sínum á verkum Shake-
speare og Tsjekhov, en hann leikstýrði m.a.
Mávinum í Þjóðleikhúsinu árið 1993.
„Ég fæddist í Lettlandi, en þar á ég enga
ættingja. Móðir mín er af úkraínskum gyð-
ingaættum, en stór hluti fjölskyldu hennar
flúði til Bandaríkjanna í kringum seinna
stríð. Faðir minn er af pólskum ættum.
Óhætt er að segja að fjölskylda mín hafi
tvístrast á óeirðatímum milli heimsstyrjald-
anna tveggja. Forfeður föður míns voru í
pólsku andspyrnuhreyfingunni sem barðist
fyrir sjálfstæði og gegn yfirráðum Rússa í
landinu. Í dag yrði þeim lýst sem hryðju-
verkamönnum því þeir bjuggu til sprengjur
og sprengdu þær. Þeir voru handteknir og
sendir norður eftir Evrópu til fangavistar, en
þeim tókst að fikra sig aftur suður á bóginn
þegar þeir losnuðu úr fangelsi.
Fyrstu átta ár ævi minnar bjó ég með for-
eldrum mínum í Lettlandi, en þá lá leiðin til
Moskvu þar sem við dvöldum líka í átta ár,“
segir Ross og tekur fram að það sé ástæða
þess að hún tali reiprennandi rússnesku í
dag. „Það kemur mér að góðum notum þegar
ég er að leikstýra Tsjekhov, því þá get ég
alltaf haft frumtextann til hliðsjónar,“ segir
Ross sem fyrir utan enskuna og rússneskuna
talar litháísku reiprennandi auk þess sem
hún hefur lært nokkuð í lettnesku, pólsku,
úkraínsku, þýsku, ítölsku og sænsku.
„Fyrir nokkrum mánuðum þurfti ég að
fara í smá aðgerð í Litháen. Þegar ég var að
vakna til meðvitundar úr svæfingunni talaði
læknirinn við mig á litháísku, en ég svaraði á
ensku. Mér fannst það mjög athyglisvert og
sennilega til merkis um að ég upplifi mig
þrátt fyrir allt sem bandaríska – enda
dreymir mig á ensku,“ segir Ross sem á tán-
ingsaldri flutti til Bandaríkjanna, en þangað
voru flestir ættingjar móður hennar flúnir. Í
Bandaríkjunum lauk Ross námi í margmiðlun
árið 1995 frá Quinnipiac-háskólanum.
„Að námi loknu vann ég í New York við að
leikstýra fyrir bæði sjónvarp og hvíta tjaldið
í átta mjög gjöful ár. Ég vann m.a. fyrir
HBO og CNN, en sú vinna krafðist mikilla
ferðalaga, oft til Evrópu. Ætli ég hafi ekki
smitast af nokkurs konar ferðabakteríu á
þessum tíma,“ segir Ross og tekur fram að
sér finnist þessi tími í dag hafa átt sér stað í
öðru lífi, svo margt hafi breyst hjá henni síð-
an. „Ég var himinlifandi með starf mitt á
þessum tíma og gaf allt í það, en skyndilega
missti ég áhugann. Dag einn leið mér eins og
ekkert gæti lengur komið mér á óvart í þess-
um bransa. Mér líður hins vegar aldrei þann-
ig í leikhúsinu. Eftir að ég fór að vinna í leik-
húsinu vakna ég áhugasöm og full eftir-
væntingar á hverjum einasta degi og bíð
spennt eftir því hvað dagurinn og leikhús-
vinnan beri í skauti sér,“ segir Ross og bend-
ir á að upplifun hennar af hryðjuverkunum í
New York 11. september 2001 hafi neytt
hana til þess að endurskoða líf sitt og skipta
um starfsvettvang.
Valdi að mynda Tvíburaturnana
þegar þeir féllu 11. september
„Ég var ásamt tökuliði mínu stödd í næstu
byggingu við Tvíburaturnana þegar flugvél-
unum tveimur var flogið á þá örlagadaginn
11. september 2001,“ segir Ross sem var
stödd í New York á þessum tíma til að undir-
búa upptökur á Tískuviku eða Fashion Week.
„Skrifstofa okkar sneri beint að turnunum og
við vorum einmitt að funda þegar hryðju-
verkin voru framin. Þegar fyrri vélin flaug á
annan turninn þurfti að taka stóra ákvörðun.
Áttum við að hlaupa út og reyna að hjálpa
slösuðum eða áttum við að beina myndavél-
inni að því sem var að gerast og fanga það á
filmu fyrir komandi kynslóðir? Við völdum
seinni kostinn, en myndefni frá okkur fór í
framhaldinu víða um heim,“ segir Ross og fer
ekki dult með að lífsreynslan hafi markað
djúp spor í lífi hennar.
„Ég lenti í ákveðinni lífskrísu á eftir. Ég sá
ekki lengur neinn tilgang með því sem ég var
að gera. Ég sagði því starfi mínu lausu og
þurfti dágóðan tíma til að ná áttum,“ segir
Ross sem nokkrum misserum seinna settist
aftur á skólabekk. Að þessu sinni lá leiðin í
Yale-háskóla þar sem Ross menntaði sig í
leikstjórn og lauk námi 2006. Þar kynntist
hún m.a. leikmyndahönnuðinum Zane Phil-
strom sem hún hefur starfað mikið með síð-
an, en hann hannar leikmyndina fyrir Máv-
inn.
„Markmið skólans er að skapa listafólk en
ekki fræðimenn. Meðal kennara þar voru
Bob Wilson, Robert Woodruff og Elizabeth
LeCompte sem öll lögðu höfuðáherslu á að
kenna okkur að hugsa sjálfstætt og skoða
heiminn í nýju ljósi,“ segir Ross og tekur
fram að leikhúsvinnan gefi sér ótrúlega mik-
ið. „Leikhúsvinnan er heilandi og þetta vissi
leikskáldið Tsjekhov sem sjálfur var læknir.
Leikhúsið getur fært áhorfendum og þátttak-
endum nauðsynleg verkfæri til að bæta líf
sitt. Leikhúsið getur líka haft hreinsandi
áhrif á samfélagið. Í mínum huga er markmið
leikhússins – og raunar allra lista – að bæta
manneskjuna og samfélagið,“ segir Ross og
tekur fram að þó leikhúsið sé oft notað til að
vekja hlátur og skemmta, þá eigi fólk ekki að
vera hrætt við að láta koma sér á óvart, láta
ögra sér og láta spyrja sig óþægilegra og
hættulegra spurninga.
Leiklistaráhuginn kviknaði á
unglingsárunum í Moskvu
Þó að Ross hafi ekki snúið sér að leikhúsleik-
stjórn fyrr en á fertugsaldri tekur hún fram
að hún hafi ung heillast af leikhúsinu, en á
táningsárum sínum sótti hún um nokkurra
mánaða skeið undirbúningsnám í leiklist við
Rússneska leiklistarháskólann (GITIS) í
Moskvu. „Lærimeistari minn á þessum tíma
var leikstjórinn Kama Ginkas. Hann fæddist í
Kaunas í Litháen árið 1941 og bjó á tímum
seinni heimsstyrjaldarinnar í gettói, en lifði
vistina af. Hann nam leiklist hjá Georgy Tov-
stonogov í St. Pétursborg, en átti mjög erfitt
uppdráttar í gömlu Sovétríkjunum sökum
þess að hann var gyðingur. Að námi loknu
hélt hann því til Finnlands þar sem hann
skapaði sér nafn sem leikstjóri áður en hann
sneri aftur til Rússlands,“ segir Ross og tek-
ur fram að hún hafi orðið fyrir miklum áhrif-
um þegar hún aðeins 13 ára gömul sá upp-
færslu Ginkas á Glæp og refsingu eftir
Fjodor Dostojevskíj.
„Sýningin var leikin í stóru leikhúsi, en
leikmyndin samanstóð af litlum skjannahvít-
um ferningi sem afmarkaði leikrýmið.
Finnskur leikari fór með hlutverk Ra-
skolnikovs sem var nakinn mestalla sýn-
inguna og mjög ofbeldisfullur og trylltur. Á
sama tíma dansaði gömul leikkona um sviðið
með öxi. Ég heillaðist algjörlega upp úr skón-
um og þar með var ákveðnum fræjum sáð.
Um svipað leyti sá ég líka áhrifamikla og fal-
lega ítalska uppfærslu á Die Hamletmaschine
eftir Heiner Müller þar sem höfundurinn af-
byggir Hamlet eftir Shakespeare, en afbygg-
ingin nær einnig til leikhússins sem miðils.“
Tsjekhov er vægðarlaus höfundur
Að sögn Ross hafði hana lengi langað að
vinna með leikrit Tsjekhov þegar tækifæri
gafst loks til þess í Svíþjóð í fyrra. „Mig
hafði lengi langað til að takast á við verk
hans, en það var ekki fyrr en í fyrra sem
mér fannst ég vera tilbúin til þess. Það kom
mér þægilega á óvart hversu auðveldlega
verkið opnaðist fyrir mér. Ég fann strax lyk-
ilinn að tungumáli og mannskilningi Tsjekhov
sem gerði það að verkum að vinnan við upp-
setninguna reyndist mjög auðveld. Vissulega
voru margar áskoranir, en meginskilning-
urinn á verkinu kom algjörlega áreynslulaust
til mín.
Tsjekhov hefur alltaf komið mér fyrir sjón-
ir sem vægðarlaus höfundur. Hann er al-
gjörlega miskunnarlaus í skrifum sínum og
óhræddur við að kryfja bæði samfélag sitt og
manneskjuna. Hann þorir að pota í okkur á
sársaukafyllstu stöðunum. Hann hefur ein-
staka hæfileika til að greina vanda manneskj-
unnar og neyðir okkur til að horfast í augu
við veikleika okkar, en aðeins þannig er hægt
að ná framförum og bata. Ég heillast af
grimmdinni sem birtist í hreinskilni hans. Ég
hef litla þolinmæði fyrir tilfinningasemi og í
mínum huga er ekkert væmið við verk Tsjek-
hov,“ segir Ross og tekur fram að mikilvægt
sé að halda í húmorinn sem birtist í verkum
skáldsins. „Mávurinn er í mínum huga ekki
tragíkómedía heldur kómedíutragedía. Að-
stæðurnar sem hann býður leikpersónum sín-
um í Mávinum upp á eru hlægilegar en um
leið sársaukafullar. Þetta minnir um margt á
farsa, enda er algjörlega fjarstæðukennt að
flestar persónur verksins reyni að skemmta
sér á sama tíma og önnur manneskja hrein-
lega þjáist fyrir augum þeirra,“ segir Ross og
tekur fram að það hafi verið hugmynd Krist-
ínar Eysteinsdóttur, leikhússtjóra Borgarleik-
hússins, að hún kæmi til Íslands að leikstýra.
„Þegar vinnunni við Vanja frænda lauk sá
ég ekki fyrir mér að ég myndi leikstýra öðru
Tsjekhov-leikriti á næstunni, en svo hafði
Kristín samband við mig og bauð mér þetta
verkefni. Hún sá uppfærsluna í Uppsala og
sá strax spennandi flöt á því að ég héldi sam-
tali mínu við Tsjekhov áfram,“ segir Ross og
lætur vel af veru sinni hérlendis og samstarf-
inu við Borgarleikhúsið.
„Ég ferðast mikið og vinn víða um heim,
en Ísland er það land sem hefur heillað mig
mest enn sem komið er. Náttúran hér er
kynngimögnuð og full af orku sem aftur mót-
ar fólkið sem hér býr. Íslendingar koma mér
fyrir sjónir sem kraftmikið og áræðið fólk.
Þið búið yfir góðri kímnigáfu – en sennilega
YANA ROSS LEIKSTÝRIR MÁVINUM EFTIR ANTON TSJEKHOV Í BORGARLEIKHÚSINU Í HAUST
„Leikhúsið er heilandi“
YANA ROSS HORFÐI ÁSAMT TÖKULIÐI SÍNU Á TVÍBURATURNANA HRYNJA ÚR FUNDARHERBERGI Í NÆSTA HÚSI.
Í FRAMHALDINU HÆTTI HÚN AÐ SJÁ TILGANG MEÐ VINNU SINNI FYRIR SJÓNVARP OG SNERI SÉR AÐ LEIKHÚS-
INU SEM HENNI FINNST HAFA LÆKNANDI MÁTT HVORT HELDUR FYRIR EINSTAKLINGINN EÐA SAMFÉLAGIÐ.
Silja Björk Huldudóttir silja@mbl.is