Morgunblaðið - Sunnudagur - 14.06.2015, Blaðsíða 47

sálmarnir enga mikla fyrirlestra.
Heimsbókmenntir hverfa ekki
bara.“
Eru einhverjir staðir í Passíu-
sálmunum sem þú heldur upp á
og hefðir jafnvel viljað sjá oftar
vitnað til?
Þegar ég kynntist sálmunum
ungur maður var ég kannski
hrifnastur af þessum ádeiluköflum
þar sem Hallgrímur yrkir um
ágirndina og stjórnmálahöfð-
ingjana.
Þegar ég fór svo að sökkva mér
fyrir alvöru í þetta verk fyrir út-
gáfuna varð ég eiginlega snortinn
af dulúðarversum sálmanna. Þess-
um stöðum þar sem samband
skáldsins og Krists er orðið svo
náið að hann kallar hann ekki
herra og drottinn heldur vin,
kunningja og bróður, og manni
finnst stundum nánast eins og
maður sé að trufla þetta einlæga
trúnaðarsamtal. Sé að ryðjast inn
í herbergið. Það er til dæmis lítið
vers í 10. sálmi þar sem lýst er
hrakningum Krists, hann hefur
verið handtekinn og er leiddur
höfðingja milli og fær hvergi
hvíld. Þessu er lýst og svo kemur
versið þar sem skáldið býður
Kristi á heimili sitt og í hjartað
sitt og segir að hann megi líka
koma með krossinn: „Þó þú komir
með krossinn þinn/ kom þú bless-
aður til mín inn.“ Sá kross er ekki
bara viðarkrossinn á Hausastað
heldur samanlögð þjáning písl-
anna, sem skáldið er tilbúið að
taka á sig.“
Á boðskapur Passíusálmanna
enn erindi við okkur í dag?
„Ég er feiminn við þá spurn-
ingu. Guðfræðingur og hugmynda-
sögufræðingur myndi svara þessu
í löngu máli en ég svara eiginlega
með því að benda fólki á að prófa
að lesa sálmana, í fyrsta sinn eða
upp á nýtt. Mér finnst líklegt að
Passíusálmarnir hafi mikla þýð-
ingu fyrir trúað fólk. Sjálfum er
mér nokkuð fjarri helsti boð-
skapur þeirra og þema, sem er
friðþægingarkenningin. Ég hrífst
af sálmunum sem miklum skáld-
skap - og svo finnst mér þessi
dulúðarstrengur magna upp sálm-
ana, og hann hefur kannski
ákveðna þýðingu fyrir fleiri en þá
sem eru að leita að skáldskap og
kristilegum anda. Manni getur
fundist ýmislegt um þjáning-
arboðskap þessara alda, en sögu-
hetja Hallgríms í Passíusálmunum
er sigurvegarinn mikli, Kristur í
þjáningum sínum, sem lesandinn á
að hafa að fyrirmynd, lifa sig inn
í. Kannski er það lokalærdómur
Passíusálmanna að þjáningin sé
hluti af mannlífinu. Að áföll, harm-
ur, missir og dauði séu hluti af
þessu ævintýri öllu saman og að
manni beri að taka því af æðru-
leysi – kannski á það erindi við
alla.“
14.6. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 47
Vaktu, minn Jesú, vaktu í mér
vaka láttu mig eins í þér.
Sálin vaki, þá sofnar líf,
sé hún ætíð í þinni hlíf.
Þessi bæn er ein af þekktustu bænunum úr Passíu-
sálmunum og er mikið notuð við útfarir en ekki síður í minn-
ingargreinum Morgunblaðsins í gegnum tíðina.
Heimur versnandi fer
„Við fyrstu sýn virðist þetta svipað og mun eldri til-
vitnanir um heiminn sem gamli maðurinn horfir á
og finnst allt vera að fara til andskotans. Hví-
líkir tímar, hvílíkir siðir, sagði Cicero. Það er
hins vegar ekki sjálfsagt við nánari skoðun.
Heimsmynd kristinna manna var sú að sögu
mannkyns lyki með dómsdegi en áður en
hann kæmi yrðu miklar hörmungar. Þannig
má hugsa sér að þarna sé farið að halla und-
an fæti í aðdraganda dómsdags.“
Oft má af máli þekkja / manninn hvör
helst hann er
Þetta spakmæli hefur lengi verið notað um
það hvernig munnsöfnuður manna endurspeglar
þeirra eigið sálarlíf og það þýðir það líka í sálmunum.
Hin beina ástæða fyrir þessari línu er hins vegar sú að Pétur
þekkist í hallargarðinum hjá Kaífasi af því að hann talar mál-
lýsku Galíleumanna.“
Sjá hér hvað illan enda / ótryggð og svikin fá
„Þessi lína er oft höfð yfir í spaugi þegar eitthvað hefur end-
að illa. Hún er ort um Júdas þegar hann gekk út og hengdi
sig.“
Góð meining öngva gjörir stoð.
Nú er þetta orðtak einkum notað um það að eitthvað sé ekki
nóg að hafa á orði heldur verði það að vera líka á borði. Í sálm-
unum er þetta í því samhengi að höfundurinn gagnrýnir Gyð-
inga og Rómverja fyrir þann sið að gefa sakamann frjálsan á
páskunum eins og þegar Barrabas var frelsaður en ekki Jesús.
Höfundur segir að þetta standi ekki í biblíunni og siðir sem séu
ekki byggðir á þeim grunni séu einskis virði. Það kunni því að
vera góð meining að vilja náða fanga en þeir hafi engan rétt til
þess fyrst skipunin kom ekki frá guði.“
Hvað höfðingjarnir hafast að / hinir ætla sér leyfist það
„Ein af frægustu hendingunum úr Passíusálmunum. Merk-
ingin er fyrst og fremst sú á vörum manna að þegar höfðingj-
arnir sýni ágirnd og leyfi sér allt komi hinir í kjölfarið. Það er
Svo mælti sálmaskáldið ...
auðvitað merkingin hjá Hallgrími líka en hann snýr þessu þó á
hvolf – og er í raun og veru öllu heldur að gagnrýna undirstétt-
ina. Hann lítur svo á að höfðingjarnir séu í erfiðri stöðu því
undirsátarnir séu alltaf að njósna um þá og hvað þeir séu að
gera. Því verði þeir að passa sig hvað þeir geri án þess að Hall-
grímur sé beinlínis að segja að þeir megi ekki gera það. Þetta
dregur kannski aðeins úr ádeilunni.“
Fyrir blóð lambsins blíða / búinn er nú að stríða
„Það er sérkennilegur samsláttur sem birtist í þjóð-
sögum að álfar virðast stundum vera miklu kristi-
legri en mannskepnan. Í einni af sögunum um
þetta, sem er ættuð frá Þórði Tómassyni í
Skógum, er maður á ferli í námunda við
hamraborg, og heyrir að þar er verið að
messa. Álfakórinn syngur einmitt þetta
vers úr 25. sálmi, sem mörgum finnst glæsi-
legastur af öllum sálmunum – Svo munu
Guðs englar segja: Sjáið nú þennan mann ...
Það er skemmtilega íslenskt að álfarnir
úr heiðinni þjóðtrú syngi hina hálúthersku
Passíusálmana öllum öðrum betur.“
Þetta sem helst nú varast vann / varð þó
að koma fyrir hann
„Oft er farið með þessa línur sem málshátt í gamni
og alvöru, þegar óvænt tíðindi berast af atferli ráðsettra
manna. En hvað það var upphaflega sem hann varast vann sá
sem um er rætt í sálmunum, Pílatus landsdómari, það var mér
allt í einu ekki alveg ljóst þegar ég kom að þessum stað og fór
að spyrja mér vitrari menn, sem reyndust heldur ekki alveg
vissir. Væntanlega er það samt að Pílatus vildi vera góður
dómari en tókst það ekki, vann það fyrir vinskap manns, nefni-
lega keisarans í Róm, að víkja af götu sannleikans.
Víst ertu Jesú, kóngur klár,
kóngur dýrðar um eilíf ár,
kóngur englanna, kóngur vor,
kóngur almættis tignarstór.
„Versið er eitt af þeim allra þekktustu í sálmunum og ort af
miklum þrótti. Margir vita samt ekki að þetta er úr Passíu-
sálmunum. Þessi lofgjörð er vel ort, með klifun á kóngs-orðinu,
sem kemur fyrir fimm sinum, alltaf í stuðulstöðu. Í 27. sálmi er
Pílatus að tala við forystumenn Gyðinganna og spyr hvort
hann eigi virkilega að krossfesta konunginn þeirra. Þeir svara
að hann sé ekki konungur þeirra, þeir hafi engan kóng. Eftir að
sú atburðarás hefur verið rakin hefst „Víst ertu Jesú“ og að því
loknu kemur strax á eftir: „Þó stóðstu bundinn þar fyrir dóm
...“ Þannig að þessi magnaða andstæða í konungdæmi Krists
er sögð þarna í tveimur spegilerindum, og versið „Víst ertu
Jesú“ nær ekki fullum skriðþunga án hljómbotns píslanna sem
koma fram í erindinu á eftir.“
Athugagjarn og orðvar sért / einkum þegar þú reiður ert
„Þessa hendingu var ég með festa á tölvuna mína þegar ég
sat á alþingi. Þetta er sannarlega gott ráð þótt mér hafi því
miður ekki tekist alltaf að fara eftir því. Þessi hending kemur í
framhaldi af því að lýðurinn í Jerúsalem hrópar að það eigi að
krossfesta Krist. Eins og með fleiri hendingar úr Passíusálm-
unum er hún í ákveðnu samhengi þótt hægt sé að nota þær ein-
ar og sér og hafa þær nálægt sér þegar maður þarf á leiðsögn
að halda!“
Gefðu, að móðurmálið mitt,
minn Jesú, þess ég beiði,
frá allri villu klárt og kvitt,
krossins orð þitt út breiði.
„Einn af ættjarðarsálmum þjóðkirkjunnar og frægt sem óð-
ur til íslenskrar tungu. Sumir hafa svo misskilið þetta þannig
að versið sé áróður fyrir málhreinsun, þetta að móðurmálið
eigi að vera klárt og kvitt frá allri villu. Nú var Hallgrímur
reyndar mjög málsnjall og lét sér annt um fornan arf og ís-
lenska tungu en hér er fyrst og fremst verið að tala um trúvillu
en ekki málvillur. Sálmurinn er um yfirskriftina á krossinum,
sem var á þremur tungum; hebresku, grísku og latínu, og á öll-
um tungum skal útbreiða fagnaðarerindið, líka á móðurmálinu
mínu.“
Vertu, Guð faðir, faðir minn,
í frelsarans Jesú nafni,
hönd þín leiði mig út og inn,
svo allri synd ég hafni.
„Það kemur mörgum á óvart að þessi alþekkta og einfalda
bæn sé úr Passíusálmunum. Versið er úr sálminum þegar
Kristur er að deyja og biður föðurinn að taka við anda sínum.
Lykilorðin í sálminum eru þrjú; faðir, hönd og andi. Sigurður
Nordal benti á að þegar Hallgrímur ávarpar guðdóminn er það
langoftast vinur hans Kristur, en hér er það Guð faðir, sem
hann talar við af sjaldgæfri hlýju og trúnaðartrausti. Faðirinn
er beðinn um að vera faðir okkar af því hann er faðir Krists og
það er sonurinn sem er að ljúka sínu ætlunarverki og felur önd
sína í hönd föðurins. Í hefðbundinni kristni hefur Jesú Kristur
tvöfalt eðli, er bæði guð og maður. Sem guðleg persóna er
Kristur sonur guðs en sem mannleg persóna er hann bróðir
minn, jafningi allra manna. Í gegnum tengsl Jesú við guðdóm-
inn getum við líka kallað Guð föður okkar sem sést í annarri
línu, þetta gerist fyrir tilverknað Krists, „í frelsarans Jesú
nafni“. Að baki einfaldleikanum er kristilegur kenningarkjarni
– og á stöðum eins og þessum sést hvað höfundur Passíusálm-
anna er í senn snjallt skáld og góður predikari.“
KLASSÍSK ÍSLENSK ÚR
FYRIR HANN OG HANA