Morgunblaðið - Sunnudagur - 28.06.2015, Blaðsíða 45

28.6. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45
Illska hefur gegnum aldirnar verið klassískt
leiðarstef í bókmenntum og listum og þá
ekki síst barátta góðs og ills. Barátta sem
mun líklega seint hætta að veita rithöf-
undum og listamönnum innblástur.
„Illskan er ógnandi og heillandi í senn.
Hún er og verður drifkraftur sem maður
ber óttablandna virðingu fyrir og þegar
maður kynnist hreinræktuðum illmennum,
eins og Hitler eða einhverjum fjöldamorð-
ingjum, vekur það forvitni manns. Hvers
vegna urðu þessir menn svona? Hvernig
virka þeir og eru þetta yfir höfuð menn?“
segir Stefán Máni rithöfundur, sem skapað
hefur ófá illmennin í skáldsögum sínum.
Illskan tengist dauðanum
Hann segist oft velta því fyrir sér hvort
illska sé það illa sem við mennirnir gjörum
eða hvort hún sé fyrirbæri sem eigi sér sjálf-
stætt líf. „Trúarbragðasagan fléttast inn í
þá pælingu og barátta góðs og ills. Guð og
djöfullinn og allt það. Maður sem gerir eitt-
hvað illt, er hann vondur að upplagi eða
heltekinn af einhverri kosmískri illsku?“
spyr Stefán.
Hann tengir illskuna líka við dauðann.
„Við erum lifandi og óttumst dauðann. Við
erum hrædd við hann, snobbum fyrir hon-
um og viljum ekki tala um hann. Þetta
tengjum við oftar en ekki illskunni. Lífið er
gott en dauðinn vondur.“
Stefán bendir á að illskan geti snúist um
sjónarhorn, ekki sé sama úr hvaða átt sé
horft á hana. „Við sjáum ljón drepa kálf í
dýralífsmynd. Ef við höfum kynnst ljóninu á
undan og vitum að það á litla sæta unga
finnum við ekki til með kálfinum en ef við
höfum fylgst með kálfinum fæðast og vaxa
úr grasi hugsum við illa til ljónsins. Svo má
auðvitað skoða þetta í stærra samhengi.
Við ræktum dýr til að slátra þeim og finnst
það ekki vera illska. Síðan sjáum við mynd
af einhverjum sem búinn er að skjóta
hreindýr og hneykslumst á honum af því að
hann er með blóð út á kinn. Samt myndum
við varla skilgreina það sem illsku, í það
minnsta ekki fyrr en farið væri að kvelja og
„Illskan er ógnandi og heillandi í senn,“ segir rithöfundurinn Stefán Máni.
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Engin heilbrigð manneskja getur verið ill
pynta aumingja dýrið. Sjónarhornið getur
verið lykilatriði í þessu sambandi.“
Þjónar illskunnar
Spurður hvort hann hafi komist að ein-
hverri niðurstöðu gegnum skrif sín um
illsku og illmenni segir Stefán svo ekki vera.
„Ég er hins vegar gjarn á að setja hlutina í
stærra samhengi og í bókunum mínum eru
mestu illmennin á bandi hins illa, þjónar
illskunnar, alveg eins og gott fólk er þjónar
kærleikans. Oftast eru þetta manneskjur
með bresti sem líklega hafa verið ólán-
samar í lífinu og hafa villst inn á hinar
myrku brautir. Þær hafa tapað tengslunum
við kærleikann og lífið.“
Að dómi Stefáns er Íslamska ríkið líklega
þekktasta illa aflið í heiminum í dag. „Þeir
laða mikið að sér reitt ungt fólk sem alist
hefur upp í fátækt og niðurlægingu og fer
fyrir vikið að hata allt og alla. Brotið fólk og
beygt er stundum tilbúið að gefa sig hinu
illa á vald. Þannig finnur það tilganginn og
eitthvað til að trúa á enda þótt þessi sam-
tök séu bara illska, yfirgangur og ógeð.“
Stefán er þeirrar skoðunar að engin heil-
brigð manneskja geti verið ill, hún sé ein-
faldlega of mennsk til þess. „Maður þarf að
tapa trúnni á tilganginn og mennskuna til
að gefa sig hinu illa á vald. En svo má líka
spyrja hvort mennska sé yfirhöfuð til nema
sem mennsk hugmynd.“
Sebold hefur bent á, að morð-
ingjar, eins og Jeffrey Dahmer,
séu ekki ófreskjur, heldur menn.
„Sem er það óhugnanlegasta við
þá.“
Óteljandi spakmæli eru til um
illsku, úr öllum áttum. Mögulega
átti heimspekingurinn Friedrich
Nietzsche kollgátuna þegar hann
fullyrti að maðurinn væri einfald-
lega grimmasta skepnan á jörðinni.
Bandaríski rithöfundurinn John
Bradshaw segir það einkenna
„góða manneskju“ að hún þekki sín
takmörk. Hún þekki styrk sinn en
líka „skuggann“, það er veikleik-
ana. „Hún skilur með öðrum orð-
um að engin góðmennska er til án
illsku. Góðmennska og illska eru í
raun og veru það sama en við höf-
um skipt þessu upp í okkar eigin
vitund. Pólariserað það,“ segir
Bradshaw.
Popparar hafa vitaskuld skoðun
á illsku, sem öðru. Eric Burdon,
söngvari bresku rokkhljómsveit-
arinnar Animals, sagði einhverju
sinni að innra með okkur öllum
væru fræ bæði illsku og góð-
mennsku sem ættu í eilífri inn-
byrðis baráttu. Og hvorugt þrifist
án hins.
Dugar ekki að líta undan
Er þetta þá mögulega spurning um
viðspyrnu? Eðlisfræðingurinn Al-
bert Einstein sagði að heimurinn
væri hættulegur staður; ekki vegna
illskunnar heldur vegna fólksins
sem lætur hana viðgangast. Keim-
lík ummæli eru eignuð írska heim-
spekingnum og stjórnmálamann-
inum Edmund Burke.
Bandaríski mannréttinda-
frömuðurinn Martin Luther King,
yngri, talaði á svipuðum nótum.
Gekk meira að segja heldur lengra.
Sagði alla sem horfa aðgerðalaust
upp á illskuna bera eins mikla sök
og þeir sem eiga beina aðild að
henni. Það dugar því ekki að líta
undan.
Ekki er heldur allt sem sýnist
við illskuna, alltént ef marka má
ummæli bandaríska rithöfundarins
Gregorys Maguires: „Fólk sem
þykist vera illa innrætt er yfirleitt
ekkert verra en við hin … Það er
fólk sem þykist vera gott, eða á
einhvern hátt betra en aðrir, sem
við þurfum að vara okkur á.“
Stundum dulbýr illskan sig.
„Illskan er ekki áberandi, hún deil-
ir rúmi með okkur og snæðir við
sama borð,“ sagði enska skáldið
W.H. Auden.
Franska skáldið Charles Baude-
laire var sannfærður um að illskan
væri áreynslulaus, hún væri af-
sprengi örlaganna, en gæskan væri
hins vegar af listrænum uppruna.
Ef til vill er bara auðveldara að
vera illur en góður. Það segir alla
vega bandaríski handritshöfund-
urinn Scott Alexander. „Það er
auðvelt að deyja, tapa og svindla.
Meðalmennskan er auðveld. Haldið
ykkur frá því sem er auðvelt!“
Felst illskan ef til vill í þekking-
unni? Ekki ef marka má hinn bráð-
unga bandaríska rithöfund Vero-
nicu Roth. „Þekking er máttur.
Máttur til að breyta rangt … eða
rétt. Mátturinn sem slíkur er ekki
illur og þar af leiðandi þekkingin
ekki heldur,“ segir hún.
Kanadíska skáldkonan Margaret
Atwood gengur enn lengra; leggur
illsku til jafns við heimsku. Það er
að segja þegar horft er til útkom-
unnar.
Góður ásetningur?
Kannski er illska mannanna tilvilj-
unum háð, alltént ef marka má
bandaríska skáldið T.S. Eliot en
hann var þeirrar skoðunar að það
sem hefði slæmar afleiðingar í
þessum heimi væri yfirleitt á
ábyrgð manna með góðan ásetning.
Enski furðusagnahöfundurinn
Terry Pratchett var hins vegar á
því að rótin lægi hjá okkur sjálf-
um. „Illskan sprettur fram þegar
við byrjum að umgangast fólk eins
og hluti,“ sagði hann.
Margir tengja illskuna við völd
og bandaríski heimspekingurinn
Eric Hoffer benti einmitt á, að
illskan heillaði oft þá veiklyndu,
eða þá sem minna mega sín, enda
færði hún þeim vald og styrk.
Svo eru það auðvitað pening-
arnir. Í huga bandaríska rithöfund-
arins Marks Twains var málið ekki
flókið: „Peningar eru rót alls ills.“
Þær systur, illskan og sið-
blindan, hafa lengi átt samleið og
mörg helstu illmenni sögunnar
hafa átt það sammerkt að iðrast
ekki gjörða sinna. Jafnvel þótt tug-
ir, þúsundir og jafnvel milljónir
manna hafi legið í valnum af þeirra
völdum. Siðblindir eiga sem kunn-
ugt er vont með að setja sig í spor
annarra og gera sér grein fyrir af-
leiðingum gjörða sinna.
Harmleikur eða tölfræði?
Orð Jósefs Stalíns, leiðtoga Sov-
étríkjanna, súmmera þetta ágæt-
lega upp: „Eitt dauðsfall er harm-
leikur, dauði einnar milljónar er
tölfræði.“
Adolf Hitler, foringi nasista í
Þýskalandi, óttaðist heldur ekki af-
leiðingar sinna gjörða. „Við þurfum
ekki að óttast dóm sögunnar. Ég
meina, hver er að tala um útrým-
ingu armensku þjóðarinnar í dag?“
sagði hann á sinni tíð.
Samverkamaður hans, Adolf
Eichmann, mælti að hildarleiknum
loknum, það er Helförinni og seinni
heimsstyrjöldinni: „Til að taka
þetta saman verð ég að segja að ég
iðrast einskis.“
Sumir töldu sig hreinlega vera
að gera rétt, svo sem Pol Pot, leið-
togi Kambódíu. „Ég vil að þið vitið
að allt sem ég gerði var fyrir land
mitt,“ sagði Pot en áætlað er að
fjórðungur kambódísku þjóðarinnar
hafi týnt lífi af hans völdum.
Svo er það hatrið, það vill villa
mönnum sýn. „Bandaríkjamenn
eru hinn mikli Satan, særði snák-
urinn,“ sagði Ayatollah Khomeini,
æðstiklerkur í Íran. Og Robert
Mugabe, forseti Simbabve, er ekki
hrifinn af hvíta manninum. „Eini
hvíti maðurinn sem þú getur treyst
er dauður hvítur maður.“
Þá geta gjörðir auðvitað verið
lausnamiðaðar. Eins og hjá fyrr-
nefndum Stalín. „Dauðinn er lausn
allra vandamála,“ sagði hann.
„Enginn maður – enginn vandi.“
Kærleikurinn mun sigra
Margir hafa reynt að rýna inn í
huga raðmorðingja. Einn sá fræg-
asti, Bandaríkjamaðurinn Ted
Bundy sem myrti a.m.k. 35 konur,
lýsti tilfinningunni sem hlýst af því
að taka annað líf með þessum
hætti: „Maður horfir í augun á
fórnarlambinu meðan öndin yf-
irgefur líkamann. Á því augnabliki
er maður guð.“
Fyrir dómi sagði norski fjölda-
morðinginn Anders Behring Brei-
vik: „Ég gengst við gjörðum mín-
um en ekki sektinni. Ég gerði
þetta af nauðsyn.“
Margt af því sem hér hefur kom-
ið fram er eflaust ekki uppörvandi.
Enginn virðist búa að meðulum til
að lækna illsku. Þó má hugga sig
við orð spænska rithöfundarins
Miguels de Cervantes: „Hvorki
gæska né illska duga að eilífu; hafi
illskan ráðið ríkjum lengi hlýtur að
styttast í gæskuna.“
Alltaf má líka leita til indverska
friðarsinnans Mahatmas Gandhis.
„Þegar ég örvænti,“ sagði hann,
„minnist ég þess að í gegnum sög-
una hafa sannleikurinn og kærleik-
urinn alltaf farið með sigur af
hólmi. Uppi hafa verið harðstjórar
og morðingjar, sem um tíma hafa
virst ósigrandi, en á endanum bíða
þeir ætíð lægri hluti. Munið það –
ætíð.“
Adolf Hitler Jeffrey Dahmer Jósef Stalín Ted Bundy Pol PotAnders B. Breivik