Dagblaðið Vísir - DV - 08.10.2010, Blaðsíða 16

16 viðtal texti: jóhann hauksson johannh@dv.is 8. október 2010 föstudagur
Eitt erfiðasta og viðkvæmasta verkefni endurreisnar eftir bankahrun er að skapa trúnað og traust. Þetta er afdrátt-arlaus skoðun Görans Lind, ráðgjafa
hjá seðlabanka Svíþjóðar, sem DV ræðir hér við.
Traustið er undirstaða viðskiptanna – ekki síst
bankastarfseminnar. Vinnan við að leysa vanda-
söm verkefni sem snerta kjör og framtíð lítillar
þjóðar þarf því að hvíla á haldgóðri þekkingu og
góðu siðferði, þar sem rétt fólk er fengið til verka
í réttar stöður.
Sú hugsun leitar á fjölda Íslendinga tveimur
árum eftir bankahrunið að einmitt þetta við-
fangsefni – að skapa traust og trúnað – gangi
ekki sem skyldi og sé því dragbítur í uppbygg-
ingarstarfinu. Stjórnvöld ráði ekki við klíkur
og gæðingahópa sem í senn blésu upp bóluna
sem sprakk og hafi nú sest að kjötkötlunum og
bíði færis að taka lífvænleg fyrirtæki herfangi.
Enn búi hér forhert stétt kaupsýslumanna sem
einskis svífst við að fela gamlar og vafasamar
slóðir og komast yfir eignir. Þessi hópur viti full-
vel af veiku embættismannakerfi og leiðitamri
stjórnmálastétt sem reynst hefur um megn að
fylgja eftir loforðum um aukið gagnsæi og tekur
stundum þátt í að fela slóðir.
Þegar svo er í pottinn búið er varla við því að
búast að traust og trúnaður eigi upp á pallborð-
ið. Þvert á móti virðist þjóðin nær því að flæða
upp úr farvegi sínum og hætta að löghelga ríkj-
andi skipulag og leita réttlætis með mótmæla-
aðgerðum.
Reynslubolti í endurreisn banka
Göran Lind er háttsettur ráðgjafi í sænska seðla-
bankanum, Sveriges Riksbank, og vinnur náið
með Stefan Ingves, seðlabankastjóranum. Gör-
an hefur unnið í bankanum frá árinu 1975 og
tók þátt í því ásamt Ingves að endurreisa sænska
bankakerfið eftir alvarlega kreppu í byrjun tí-
unda áratugarins. Endurreisnin var kunnáttu-
samlega unnin og varð fræg víða um jarðir, enda
var leitað í smiðju Svía fljótlega eftir bankahrun-
ið fyrir tveimur árum. Á aðeins 10 dögum var öll-
um gjaldeyrisforða sænska seðlabankans var-
ið til þess að verja sænsku krónuna og yfir eina
helgi eða svo hækkaði bankinn stýrivexti upp í
500 prósent til að stöðva áhlaupið.
Í samtali við DV lýsir Göran Lind hvers vegna
mikilvægasta verkefnið sé að endurvekja trúnað
og traust og hvernig það var gert í Svíþjóð. Jafn-
framt ræðir hann þá spurningu sem svo mjög
hefur brunnið á vörum íslensku þjóðarinnar í
tvö ár: Gátu stjórnvöld gripið í taumana? Hvenær
ber að grípa til aðgerða gegn bönkum á bauðfót-
um? Hvenær hafa menn safnað nægilegum upp-
lýsingum til að láta til skarar skríða? Er hættulegt
að grípa inn í bankastarfsemi – geta menn skýlt
sér á bak við það að með aðgerðum gegn bönk-
um verði hættan á áhlaupi yfirþyrmandi og að
aðgerðir framkalli þar með tjónið sem ætlunin
var að koma í veg fyrir? Hvað ber að gera þegar í
óefni stefnir? Hvenær hafa menn gerst sekir um
vanrækslu?
Göran byrjar á því að svara spurningum um
aðdragandann og hlutverk eftirlitsstofnana.
Merkin koma fram löngu fyrir hrun
„Almennt séð, og það gildir um öll lönd en ekki
aðeins Ísland, er fyrsta spurningin þessi: Hvenær
eiga stjórnvöld að grípa til aðgerða? Á þetta má
líta frá mörgum hliðum. Segjum sem svo í fyrstu
að yfirvöld og eftirlitsstofnanir komi sér upp
upplýsingakerfi við eðlilegar þjóðfélagsaðstæð-
ur til þess að meta mikilvægar upplýsingar sem
berast. Það er nefnilega þannig að kreppa dettur
ekki af himnum ofan. Áður en kreppa eða hrun
verður hafa skilyrðin fyrir því grafið um sig í lang-
an tíma. Það er því nauðsynlegt að smíða kerfi til
þess að meta þær upplýsingar sem berast um
verkan og stöðu bankakerfisins. Þetta er laga-
skylda sænska fjármálaeftirlitsins og hér í sænska
seðlabankanum. Sem dæmi um þetta komumst
við að því í bankakreppunni í Svíþjóð snemma
á tíunda áratugnum að hér í landinu var enginn
sem tók saman upplýsingar og lagði mat á kerfis-
áhættu fjármálastarfseminnar allrar í landinu.
Fjármálaeftirlitið skoðaði hvað um var að vera
innan einstakra banka og lagði mat á upplýsing-
ar um hvern og einn þeirra og sömuleiðis trygg-
ingafélögin. Það má auðveldlega komast að því
að allt sé í stakasta lagi hjá einstökum banka sem
til skoðunar er hverju sinni. En myndin sem við
blasir ef skoðuð er til dæmis þróun útlána til ein-
stakra greina á einhverju tímabili getur á sama
tíma verið sú að þau séu komin úr böndunum
og geti skapað hættuástand. Við slíkar aðstæð-
ur væri vandinn mjög umfangsmikill. Ekki væri
hægt að reikna áhættuna út í hörgul, en auð-
velt væri að meta aukna áhættu engu að síður. Í
kjölfar kreppunnar var Sveriges Riksbank fengið
það hlutverk upp úr miðjum tíunda áratugnum
að koma á fót slíkri greiningu. Hér vinna nú við
þetta 55 manns í sérstakri deild innan bankans.
Fasteignabóla
Þetta er fyrsta vers, ef svo mætti segja, að koma
upp verkfærum til þess að meta kerfisáhættuna.
Næsta skref er að ráða fram úr því hvað gera skal
ef viðvörunarbjöllurnar fara að hringja. Í fyrstu
er hringingin frekar lágvær en svo verður hljóð-
ið greinilegra. Þá er spurningin þessi: Á hvaða
tímapunkti er í senn rétt og hægt að grípa til að-
gerða gegn bönkunum? Þetta er vandasamt; ef
gripið er of snemma í taumana er mögulegt að
menn hafi ofmetið fyrirliggjandi upplýsinar um
áhættu. Kannski er vandinn ekki mjög mikill
þegar öllu er á botninn hvolft og með aðgerðum
væri verið að trufla viðskipti og fjármálastarf-
semi að nauðsynjalausu. Hinn vandinn er vitan-
lega fólginn í að grípa of seint til aðgerða eða að
aðgerðirnar séu of fálmkenndar eða alls engar.
Þannig myndi veikleiki fjármálakerfisins verða
æ umfangsmeiri og óviðráðanlegri þar til bólan
spryngi. Svo mikið er víst að bólur springa alltaf
og það er þá sem við stöndum frammi fyrir hruni
eða kreppu.
Gögn frá níunda áratugnum leiða til dæmis í
ljós að húsnæðisverð hækkaði hér í Svíþjóð um
fjórðung ár hvert mörg ár í röð. Og útlánin jukust
að sama skapi um 25 prósent ár hvert. Þetta gat
ekki haldið til lengdar og einhvers staðar hefði
þurft að grípa í taumana.
Viðkvæmar upplýsingar
Við glímum við enn einn vanda sem er í eðli sínu
alþjóðlegur. Eins og þú veist kannski eru sænskir
bankar með umtalsverða starfsemi í Eystrasalts-
löndunum. Þegar árið 2005 sáum við í greiningu
okkar hættumerki vegna þenslunnar þar. Við
töldum hættuna ekki mjög mikla á þeim tíma en
hún var fyrir hendi og ef málin þróuðust áfram á
verri veginn gæti vandinn orðið mikill. Það var
það sem gerðist. Viðvörunarljósin urðu æ skær-
ari og haustið 2008 var fjármálakreppan orð-
in að veruleika í löndunum. Segja má að þarna
hafi Sveriges Riksbank varað of snemma við. En
viðvaranir og aðgerðir eru afar viðkvæmar þeg-
ar önnur lönd eiga í hlut. Það er ófært að fram-
kalla með aðgerðum þær aðstæður sem einnig
geta orsakað kreppuna sem ætlunin er að koma í
veg fyrir. Eystrasaltslöndin bjuggu við fastgengis-
stefnu á þessum tíma. Ef við hefðum sagt við yfir-
völd þessara landa að fjármálastarfsemin væri
ófullnægjandi hefði það orsakað þrýsting á gengi
TrausT er lykill að endurreisninni
Bankakreppa dettur ekki
af himnum ofan heldur
grefur um sig lengi í
aðdragandanum. Til að
ráða við vandann þarf
skipulag og þekkingu,
segir Göran Lind, ráðgjafi
hjá Sveriges Riksbank og
samstarfsmaður stefans
Ingves seðlabankastjóra,
í samtali við jóhann
hauksson. Hann útskýrir
hvað menn hefðu getað
gert í aðdraganda íslenska
bankahrunsins og hvernig
hann og fleiri fóru að því
að endurheimta tiltrú í
alvarlegi bankakreppu í
Svíþjóð í byrjun tíunda
áratugarins.
Heppnin liggur í andartakinu þegar skotið ríður af, en færnin eða hæfnin er í lykilhlutverki í aðdraganda skots-
ins. Um bankakreppuna og okkar starf má segja í þessari líkingu
að ef menn hefðu aldrei aflað sér kunnáttu og þekkingar hefðu
menn ekki einu sinni aflað sér tækifæris til að vera heppnir.