Dagblaðið Vísir - DV - 08.10.2010, Blaðsíða 17

föstudagur 8. október 2010 viðtal 17
TrausT er lykill að endurreisninni
Ein þeirra viðlagaæfinga sem Göran Lind getur um var
haldin af seðlabönkum á Norðurlöndum og í Eystrasalts-
löndunum sameiginlega dagana 20. til 25. september
2007. Á Íslandi gerði æfingin ráð fyrir að greiðslufall hefði
orðið hjá stórum viðskiptavini Kaupþings og spurning
vaknaði hvort ríkið þyrfti að verja bankann falli með því
að leggja honum til fé. Prófunin sýndi að bankinn þyrfti
samstundis allt að 230 milljarða króna og 400 milljarða
síðar til að halda eigin fé yfir settum mörkum og tryggja
lausafjárstöðu hans. Í raun heyktist Seðlabanki Íslands
og Fjármálaeftirlitið á því að ljúka æfingunni þar eð við-
brögð íslenska ríkisins – þótt um æfingu væri að ræða –
kynnu að leka út og hafa sjálfstæð áhrif á fjármálakerfið.
Af skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis má ráða að ríkari
leyndarhyggja sé hér á landi en í Svíþjóð og íslensku
viðbrögðin séu líkari því sem gerist í Suður-Evrópu.
Eftirfarandi texti er beint upp úr 6. bindi skýrslunnar:
„Í skýrslu Sylvíu Kristínar Ólafsdóttur, forstöðumanns viðbúnaðarsviðs Seðlabanka Íslands, fyrir
rannsóknarnefnd Alþingis kom fram að það hefði lekið til fjölmiðla að viðbúnaðaræfing stæði yfir
hjá Seðlabanka Íslands og Fjármálaeftirlitinu. Um þetta sagði Sylvía: „Já, þetta kom á Rás 2 eða í
útvarpsfréttum. Ég man að Davíð kom niður og sagði að þetta hefði verið, að þetta hefði lekið út og
þá svona, af því að í æfingunni þá eru líka notuð sko nöfn bankanna, þú veist Kaupþing, Glitnir og
Nordea og allt. Og það var, lekinn var frá Íslandi, þetta var í öllum þessum löndum og það var svona...
Þá kom svolítill titringur í mannskapinn man ég og þá var farið, já, þá var farið í – já, þá var farið að
nota gsm-símana, ég man að það var hringt í forsætisráðuneytið, fjármálaráðuneytið, bara: „Eigum
við ekki, heyrðu eigum við ekki bara að hætta þessu núna? Eigum við nokkuð að taka ákvörðun innan
kerfisins, þar sem að er tekið upp, heldur frekar ræða þetta seinna, hvað ætti að gera. [...] Það var bara,
við sátum þarna öll og Ingimundur ákvað bara að: „Já, við stoppum bara hér.“ Hann kallar það bara út
í kerfið. Þannig að við erum búin að læra það sem við þurfum að læra af þessari æfingu, [...] það var
svona þannig póll, fannst mér, tekinn í þetta.““
gjaldmiðlanna. Menn þurfa með öðrum orðum
að sýna aðgæslu. Hér verður því að spyrja sem
svo hvort yfirleitt séu til einhver nothæf verkfæri
til aðgerða. Í stuttu máli leitum við að verkfær-
um sem nota mætti þrepskipt. Best væri að geta
gripið inn í með lágmarksaðgerðum á einhverju
stigi án þess að skapa óróa í öllu kerfinu. En þar
er enn um að ræða vanda, því það getur verið
mikill munur á menningu þjóða. Norðurlönd-
in teljast til að mynda mjög opin þjóðfélög með
umfangsmikla opinbera starfsemi. Þegar seðla-
bankinn grípur til aðgerða í þeim löndum veldur
það ekki endilega óróa vegna þess að menn eru
vanir opinni umræðu. Í löndum Suður-Evrópu
er þessu öðruvísi farið. Þar er engin hefð fyrir því
að leggja spilin á borðið með þessum hætti og
tala opið um aðgerðir. Þar geta sjokkáhrifin því
orðið meiri við sömu aðgerðum og vekja lítil við-
brögð á Norðurlöndunum.
Hvað var á seyði á Íslandi?
Yfirvöld í löndum Suður-Evrópu hafa því síður
kjark til þess að segja opinberlega það sem segja
þarf og mér finnst það ekki gott enda alinn upp
við aðrar aðstæður. Ég hef setið í mörgum sam-
starfsnefndum þjóða og kannast vel við þennan
mun. Ég nefni dæmi. Seðlabankarnir á Norður-
löndunum tóku snemma upp á því að setja á fót
viðbragðsáætlanir og æfa viðbrögð við kreppum,
rétt eins og um slökkviliðsæfingar væri að ræða.
Með því að sviðsetja fjármálakreppu er hægt að
meta og sjá hvernig lög og reglur verka þegar á
hólminn er komið og hvernig fólk vinnur sem
fæst við greininguna og svo framvegis. Við byrj-
uðum á þessu fyrir einum áratug eða svo og vor-
un nánast einir um þessar æfingar. Við reyndum
þetta síðan á Norðurlöndunum og vildum síðan
láta reyna þessar aðferðir innan alls Evrópu-
sambandsins. En þá voru það nokkur lönd inn-
an sambandsins sem harðneituðu að taka þátt
í þess háttar æfingum og báru því við að ef tal-
að væri um kreppur heimafyrir gæti það í sjálfu
sér útleyst hrunhættu. Í Svíþjóð gerðist ekki neitt
þótt við sendum út tilkynningu opinberlega um
kreppuæfingar. Það segir örugglega eitthvað um
sænska hugarfarið.“
Í hliðargrein með viðtalinu er vitnað til
skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um við-
lagaæfingu seðlabanka sem Ísland tók þátt í 20.
til 25. september 2007 ásamt Norðurlöndunum
og Eystrasaltslöndunum. Fram kemur að íslensk
stjórnvöld neituðu í æfingunni að taka ákvörð-
un um að auka eigið fé Kaupþings um hund-
ruð milljarða af ótta við að viðbrögð stjórnvalda
lækju út þó svo að um æfingu væri að ræða.
Traustið er lykillinn
Göran Lind telur eins og áður segir mest um vert
að endurreisa traust og trúnað eftir bankahrun.
„Kenning mín er sú að það mikilvægasta sem
gera þurfi í bankakreppu sé að endurreisa trún-
aðinn og traustið til bankanna. Ég á þá við tiltrú
á fjármálakerfinu í heild því að ef trúnaðartraust-
ið er ekki fyrir hendi virkar ekki bankakerfið. Ef
trúnaðurinn og traustið er ekki fyrir hendi tekur
fyrir innlán og útlán og efnahagslífið lognast út
af. Sænska bankakreppan náði hápunkti sínum
árið 1992. Þetta var þjóðhagsleg kreppa sem átti
rætur í allt of mikilli verðbólgu árum saman og
lagði þungar byrðar á útflutningsgreinarnar með
of háum launum. Þegar efnahagslægð reið yfir
heiminn í kringum 1990 féll útflutningsiðnað-
urinn saman í Svíþjóð. Á sama tíma var sænska
krónan háð fastgengisstefnu sem varð til þess að
sænskt efnahagslíf tók dýfu. Þrýstingurinn varð
mikill á krónuna. Þú hefur ef til vill lesið um að
við hækkuðum vexti í 500 prósent yfir eina helgi
til þess að verja krónuna. Sænski seðlabankinn
notaði allan gjaldeyrisvarasjóð sinn á 10 dögum,
150 milljarða sænskra króna (2.400 milljarða ísl.
kr.) til þess að verja krónuna falli. Þetta bar smám
saman árangur.
Margar samverkandi kreppur
Segja má að þetta hafi verið nokkrar kreppur
sem verkuðu hver á aðra, þjóðhagslega krepp-
an, gjaldmiðilskreppan og bankakreppan. Þegar
efnahagslífið bognaði varð tap bankanna gríðar-
legt og þegar tap bankanna varð svona mikið or-
sakaði það þrýsting á krónuna. Það að sínu leyti
varð til þess að erlendir lánardrottnar, sem voru
einkum Þjóðverjar og Japanir á þessum tíma,
tóku út fé sitt í landinu og þar með var skollin á
skuldakreppa. Þessar þrengingar snérust gegn
bönkunum; lausafjárþröng blasti við sem og
greiðsluþrot. Það sem er áhugavert í þessu sam-
bandi er að í raun og veru var aldrei gert áhlaup
á bankana hér innanlands nema í mjög litlum
mæli. Þetta er erfitt að útskýra, en þeir sem leggja
orð í belg um þetta á gamansaman hátt segja að
þetta sé dæmigert fyrir Svía sem vanastir eru því
að ríkið bjargi öllum málum frá vöggu til grafar.
Allir treystu því að þannig yrði það og því tap-
aði fólk ekki fé. Það má segja að þetta sé hluti af
heildarmyndinni um trúnað og traust.
Þann 24. september 1992 náði kreppan hæð-
um þegar Gotabankinn komst í greiðsluþrot.
Hann var þá fimmti eða sjötti stærsti bankinn
í landinu. Hann varð sem sagt gjaldþrota. Fjár-
málaráðuneytið brást við með því að lýsa því
yfir að ríkið myndi veita almennar innstæðu-
tryggingar í öllum bönkum í landinu. Engin inn-
stæðueigandi átti að tapa fé. Innstæðutrygging-
arsjóður var í þá daga ekki til; hann kom síðar
til sögunnar. Þessar tryggingar náðu einnig að
hluta til þeirra sem lánuðu bönkunum fé en ekki
til fjármagnseigendanna eða eigenda bankanna.
Með þessu var hægt að endurheimta nauðsyn-
legt trúnaðartraust til kerfisins.“
Hraðar hendur
„Kreppan hófst reyndar árið 1991 með því að
Nordbankinn og Fyrsti sparibankinn lentu í
erfiðleikum vegna útlánataps. Vandi þeirra var
leystur með tvennum hætti. Það var auðvelt að
glíma við Nordbankann því hann var í ríkiseign.
Fyrsti sparibankinn, sem var í eigu sjálfseignar-
sjóðs, fékk hins vegar eins konar tryggingar frá
ríkinu til þess að geta viðhaldið lánastarfsemi
sinni. Vandi bankans átti eftir að aukast á árinu
1992 og svo bættist Gotabankinn við sem var
nánast eins og skemmda eplið í pokanum. Í ljós
kom að helmingur útlána bankans var vondur
og verðlítill.
Traustið á kerfið var endurvakið í fyrsta lagi
með áðurgeindri almennri skuldatryggingu af
hálfu ríkisins. Önnur lönd hafa nú einnig far-
ið þessa leið. Hún er eins og kjarnorkusprengja
sem enginn vill í raun nota. En í svona erfiðum
aðstæðum var varla um neitt annað að velja.
Með þessu almenna loforði var hægt að ná því
fram sem mest var um vert, traustinu. En gallinn
við þetta er sá að þegar veittar eru tryggingar eða
ríkisábyrgð af þessum toga er umtalsverð hætta
á að einhverjir bankar taki áhættu í krafti þess-
arar ábyrgðar.
Ólöglegt?
Hér er að finna góða hliðstæðu við það sem gerð-
ist á Íslandi. Þegar fjármálaráðherrann gaf út yf-
irlýsingu um innstæðutryggingar í öllum bönk-
um, fór hann þá ekki yfir strikið? Það er nefnilega
aðeins þingið sem hefur heimild til þess að
stofna til svo gríðarlegra skuldbindinga. Undir
álagi gat útstreymið úr ríkissjóði orðið takmarka-
laust í krafti slíkrar yfirlýsingar (a.m.k. 50 þúsund
milljarðar íslenskra króna). En þetta var óumflýj-
anlegt, það var ekki hægt að bíða eftir ákvörðun
þingsins. Fjármálaráðherrann hafði stuðning
ríkisstjórnarinnar og þingið tók málið á dagskrá
fljótlega eftir þetta. Í desember sama ár staðfesti
þingið þessa aðgerð. Í nærri þrjá mánuði rigndi
yfir okkur fyrirspurnum frá öðrum löndum um
það hvort tryggingin væri lögleg. Við svöruðum
að hún nyti stuðnings meirihluta á þingi sem
reyndin varð.
Í desember 1992 var einnig stofnuð stuðn-
ingsnefnd bankanna samkvæmt lögum. Stefan
Ingves, núverandi bankastjóri Sveriges Riks-
bank, var fenginn til að stýra þeirri nefnd. Þessi
nefnd átti eftir að verða miðstöð aðgerða sem
miðuðu að endurreisn föllnu bankanna. Menn
veltu því fyrir sér hvort verkefnið ætti heima í
seðlabanka landsins en það þótti ekki heppilegt
þar sem bankinn bar einnig ábyrgð á peninga-
stefnu þjóðarinnar.
Jafnræðisvandinn
Tvö viðfangsefni eru mikilvæg í þessu sambandi.
Annars vegar þarf að sjá til þess að allir séu jafn-
ir fyrir lögum, allir bankar eiga að fá sömu af-
greiðslu. Við könnumst við ásakanir varðandi
bankakreppur í öðrum löndum – ég ætla ekki að
nefna nein nöfn – um að bankar séu ekki með-
höndlaðir á sama hátt. Að einhverjir innan ríkis-
stjórna eigi vini í hinum eða þessum bankanum.
Þetta kemur fyrir alls staðar. Við settum okkur
reglur um það hvernig meðhöndla skyldi bank-
ana. Þetta er heldur ekki einfalt vegna þess að
vandi bankanna er misjafn. Það þurfti að sníða
reglurnar að þessu með einhverjum hætti, það
Trekktir á taugum
í september 2007
framhald á
næstu sÍÐu
Göran Lind „Það er nefnilega þannig
að kreppa dettur ekki af himnum
ofan. Áður en kreppa eða hrun verður
hafa skilyrðin fyrir því grafið um sig í
langan tíma.“ Mynd JÓHann Hauksson