Lögmannablaðið - 01.03.1998, Blaðsíða 18

18 Lögmannablaðið
Játaðu, og þú ert laus“ sagðirannsóknarlögreglumaðurvið skjólstæðing minn,
sem þá var í einangrunar-
vist á Litla-Hrauni. „Segðu sann-
leikann og þú færð að fara heim
til mömmu“ sagði fíkniefnalög-
reglumaður við annan skjól-
stæðing minn, sem var í sömu
aðstöðu.
Þessi ummæli kunna að hljóma
meinlaus, en eru í huga undirritaðs
dapurlegur vitnisburður um óviðun-
andi ástand í opinberu réttarfari á
Íslandi. Í störfum mínum sem réttar-
gæslumaður og verjandi sakborn-
inga hef ég síendurtekið rekist á til-
vik, sem ekki eru í samræmi við
þær kröfur, sem við gerum varðandi
mannréttindi fanga og sakborninga.
Sjálfvirkir gæsluvarð-
haldsúrskurðir
Í lögum um meðferð opinberra
mála, nr. 19/1991, 13. kafla, eru reif-
uð skilyrði þess að hneppa mann í
gæsluvarðhald. Skilyrði þessi eru
bæði mjög almennt orðuð auk þess
sem túlkun ákvæðanna er oft á tíð-
um frjálsleg. Er þá bæði átt við að
hinn rökstuddi grunur, sem þarf að
vera fyrir hendi, er oft haldlítill og
almannahagsmunirnir fyrir því, að
halda sakborningi í gæslu, léttvæg-
ir. Gæsluvarðhald er klárlega ofnot-
að úrræði, því oftlega gætu rann-
sóknaraðilar náð þeim tilgangi, sem
því er ætlað að ná, með því að óska
eftir farbanni eða að trygging sé
lögð fram. Skilyrðinu um almanna-
hagsmuni virðist sjálfkrafa vera full-
nægt, með því að refsirammi meints
atviks nái 10 árum, sama hver á
hlut, nýgræðingur eða síbrotamað-
ur, höfuðpaur eða hlutdeildarmað-
ur. Því miður blasir það við að lög-
regluyfirvöld nota gæsluvarðhalds-
úrræði til þess að knýja menn til
sagna og samstarfs og dómstólar
fara því miður oft með frelsissvipt-
inguna eins og hvern annan hé-
góma.
Ég hygg að flestir lögmenn geti
verið sammála um að erfiðustu
ákvarðanir, sem dómarar standa
frammi fyrir, sé frelsissvipting ein-
staklinga, hvort sem um er að ræða
refsingu eða gæsluvarðhald. Um-
hugsunarvert hlýtur að teljast að
dómarafulltrúar, sem ekki er treyst
til að kveða upp dóma í oft hinum
einföldustu einkamálum, skuli geta
úrskurðað menn í gæsluvarðhald
svo vikum og mánuðum skiptir.
Einangrunarvist ofnotuð
Í skýrslu Evrópunefndar um varn-
ir gegn pyndingum og ómannlegri
eða vanvirðandi meðferð eða refs-
ingu (CPT) frá 1993, sem fjallar um
úttekt þessara mála á Íslandi, segir
að einangrunarvist megi jafna við
ómannlega eða vanvirðandi með-
ferð. Hvernig sem á standi beri að
láta einangrun standa sem styst. Er
því fagnað í skýrslu CPT að ekki sé
lengur um það að ræða að gæslu-
varðhaldsfangar fari sjálfkrafa í ein-
angrun, eins og var fram til ársins
1992, og margra mánaða einangrun
tíðkist ekki lengur.
Í bráðabirgðaskýrslu ríkisstjórnar
Íslands til CPT kemur fram að frá 1.
júlí 1992 til 31. desember 1992 hafi
aðeins einn gæsluvarðhaldsfangi
verið lengur í einangrun en 30
daga. Er vert að benda á ummæli
Ólafs Ólafssonar, landlæknis, í
blaðagrein fyrir nokkrum misserum,
þar sem hann segir einangrunarvist
í lengri tíma en 3 vikur geta haft
varanleg áhrif á heilsu manna.
Þessar tölur íslenskra stjórnvalda
eru ekki síst athyglisverðar fyrir þær
sakir að í nýlegu sakamáli, sem ým-
ist gekk undir nafninu Hollendings-
málið eða stóra hassmálið, voru 4
einstaklingar, tveir Íslendingar og
tveir Hollendingar, 90 daga í ein-
angrunarvist, sem samsvarar fjór-
földum hámarkstíma sem landlækn-
ir gefur. Einn þessara sakborninga
hlaut síðan aðeins 15 mánaða dóm
og var laus strax eftir dómsupp-
kvaðningu.
Það er afleit staða að lögregluyfir-
völd stjórni því hversu lengi sak-
borningur sitji í einangrunarvist.
Hagsmunirnir, sem tryggja á með
einangrunarvistinni, eru aðallega
þeir að unnt sé að ná skýrslu af að-
ilum, sem tengjast máli, áður en
sakborningur kemst í samband við
þá. Í löggjöf ætti að ætla lögreglu
einhvern hámarkstíma, 1-2 vikur, til
að klára þau verkefni sem þarf, á
meðan sakborningur er í einangrun.
Tekið er undir það, sem fram kem-
ur í skýrslu CPT, að eðlilegt sé að
dómari úrskurði um einangrunarvist
en ekki rannsóknaraðili.
Gamaldags
yfirheyrslutækni
Yfirheyrslur hjá lögreglu eru í dag
oftast með þeim hætti að lögreglan
spyr aðila, hvort sem það er vitni
eða grunaður, spurninga, sem ýmist
eru fyrirfram ákveðnar eður ei og
eftir að aðili hefur svarað spurning-
um eru svör bókuð eftir honum. Er
oft erfitt fyrir aðila, sem ekki hefur
verið viðstaddur, að gera sér grein
Sveinn Andri Sveinsson, hdl.
Réttarstaða fanga og sakborninga
Sveinn Andri
Sveinsson, hdl.
Gæsluvarðhald er
klárlega ofnotað
úrræði . . .