Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 64

Náttúrufræðingurinn
64
eins og t.d. í lok jökulskeiða. Í elstu
sjávarsetlögum frá lokum síðasta
jökulskeiðs á Íslandi er hún algeng-
ust miguskelja, stór og þykk.
Bárðarskel (Mya truncata gudmund-
uri) kemur inn í íslenska jarðsögu í
næstneðstu lageiningu krókskelja-
laga á Tjörnesi fyrir um það bil 3,6
milljón árum (3. mynd). Gera má því
ráð fyrir að hún hafi komið til lands-
ins með áðurnefndum sædýraflutn-
ingum um Beringssund fyrir 3,6
milljón árum, þegar straumakerfi
Kyrrahafs og Atlantshafs breyttist
við lokun Mið-Ameríkusundsins.
Hún hvarf hins vegar um miðbik
krókskeljalaga (í lageiningu 20) og
virðist þá hafa dregið sig suður á
bóginn, sem er raunar eftirtektar-
vert þar sem sjávarhiti virðist þá
hafa farið hækkandi á Tjörnessvæð-
inu allt þar til efstu krókskeljalög
mynduðust (lageining 25).41 Hún
gæti því hafa hjarað í um milljón
ár suður í Norðursjó eftir að hún
yfirgaf Ísland (4. mynd).
Sandgerviskel (Mya truncata pseudo-
arenaria) kom inn í íslensk jarðlög
um svipað leyti og vallarskel og vel
má vera að þær hafi meira og minna
fylgst að til landsins fyrir um það bil
1,5 milljón árum, þegar Þrengingar-
myndun við Svarthamar í Breiðuvík
á Tjörnesi var að hlaðast upp (3.
mynd).24,25 Hún hefur því eins og
vallarskel verið mun lengur á leið-
inni til landsins en smyrslingurinn.
Lítið hefur borið á sandgerviskel í
yngri jarðlögum hér á landi.
Kambskel (Mya schwarzbachi)
hefur eingöngu fundist hér á landi í
krókskeljalögum á Tjörnesi, í lagein-
ingum 12–25 (3. mynd). Hún virðist
því koma inn í íslensk samfélög
botndýra um það leyti sem megin-
sædýraflutningarnir áttu sér stað
úr Kyrrahafi yfir í Atlantshaf fyrir
um 3,6 milljón árum.25 Kambskel
hefur ekki fundist núlifandi og
hefur líklega ekki komist frá land-
inu þegar verulega tók að kólna í
byrjun ísaldar og því dáið út stuttu
eftir að krókskeljalögin mynduðust,
ef til vill á fyrsta stóra jökulskeiði
ísaldar fyrir 2,6–2,5 milljón árum.
Var hún ef til vill svo mikil grunn-
sjávartegund að hún komst ekki
frá landinu í byrjun ísaldar eða
var aðlögunarhæfni hennar ekki
nægilega mikil til þess að takast á
við umhverfisbreytingarnar í byrjun
ísaldar?
Sandskel (Mya arenaria eða Areno-
mya arenaria) fannst ekki lifandi
hér við land fyrr en 1958 og því er
hún óþekkt í íslenskum jarðlögum
(3. mynd). Sandskel er talin ættuð
úr Kyrrahafi, en í byrjun ísaldar
hvarf hún úr Kyrrahafi. Árið 1865
var hún hins vegar flutt lifandi í
San Franciscoflóa (með ostrum) og
dreifðist þaðan út um norðanvert
Kyrrahaf.9,10 Áður en hún hvarf
úr Kyrrahafi var hún komin yfir í
Norður-Atlantshaf en elstu jarðlög
sem hún hefur fundist í á þeim
slóðum eru í Yorktown-mynduninni
frá lokum míósentíma í Virginíu
á austurströnd Bandaríkjanna.9,10
Á plíósentíma hefur hún náð til
Norðvestur-Evrópu en þar hefur
hún m.a. fundist í jarðlögum í Eng-
landi, Hollandi og Belgíu.10,19 Til
Danmerkur náði hún fyrst á brons-
öld og hefur því varla verið lifandi
þar við strendur lengur en síðustu
3.500 árin.31 Sumir fræðimenn telja
að sandskel hafi horfið frá strönd-
um Norðvestur-Evrópu í byrjun
ísaldar og ekki náð þangað aftur
fyrr en á nútíma og þá ef til vill af
mannavöldum.42 Ekki skal hér full-
yrt að bronsaldarfólk hafi haft hana
með sér þvert um haf en það verður
að teljast frekar ólíklegt. Hins vegar
er ekki unnt að útiloka að sandskel-
in hafi borist hingað til lands sem
lirfa í svifi frá Norðursjávarsvæðinu.
Þegar litið er til þess að hún er alfar-
ið grunnsjávartegund og lifir ekki
við Færeyjar má eins vera að hún
hafi á einhvern hátt borist hingað
af mannavöldum eins og talið er
að hafi gerst með aðra grunnsjávar-
tegund, en þar er átt við hjartaskel
(Cerastodema edule) sem fannst hér
fyrst lifandi við Gufunes árið 1948.6
Hún gæti hafa borist hingað með
breskum flutninga- eða herskipum
á árum seinni heimstyrjaldar, t.d.
sitjandi í setklumpi á akkeri sem
síðan var látið falla í sjó í Sundum,
en þar lágu oft bresk skip á þessum
árum.
Summary
The bivalve genus Mya in Iceland
Two species of Mya are now living in
Iceland; Mya truncata and Mya arenaria
(Arenomya arenaria). Mya truncata is one
of the most common bivalve species liv-
ing in Iceland and frequently found in
Icelandic sediments younger than 2.6–2.5
Ma. Furthermore, two subspecies of Mya
truncata have been found living; Mya
truncata uddevalensis and Mya truncata
pseudoarenaria. They have also been
found fossil, mainly in marine deposits
from late glacial times. The third subspe-
cies, the extinct Mya truncata gudmunduri,
has only been found fossil in Iceland, in
the Pliocene Serripes Zone of the Tjörnes
beds in North Iceland, and the same is
the case with the extinct species Mya
schwarzbachi. Mya arenaria has not been
found fossil in Iceland.
Apparently, Mya schwarzbachi and
Mya truncata gudmunduri came to Iceland
at 3.6 Ma when the closing of the Central
American seaway induced a flow of sur-
face water from the Pacific through the
Bering Strait and the Arctic Ocean and
brought a tide of Pacific molluscs to the
North Atlantic and Iceland. Thus, this
took place more than million years after
the opening of the Bering Strait. Then
Mya schwarzbachi disappeared during
the first major glaciation of the last Age
Ice and probably became extinct at 2.6–
2.5 Ma. Mya truncata gudmunduri left
Iceland and migrated to the south during
deposition of the middle part of the
Serripes Zone on Tjörnes, North Iceland,
at about 3 Ma. It later became extinct
during the Lower Pleistocene in the
North Sea area.
Mya truncata and Mya arenaria are
both of Pacific ancestry and the latter
migrated through the Bering Strait to the
North Atlantic in the Late Pliocene, but it
first reached Iceland in 1958 when it was
found living on the east coast. Apparently
Mya truncata came to Iceland at 2.6–2.5
Ma, just after the first severe glaciation of
the last Ice Age. The two subspecies Mya
truncata uddevalensis and Mya truncata
pseudoarenaria came later, at about 1.5 Ma,
when the Svarthamar Member of the
Threngingar Formation in Breiðavík on
Tjörnes was deposited.