Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 6

Náttúrufræðingurinn
90
Steinasöfnin, og áður lítt könnuð
skjöl sem varðveitt eru í Geologisk
Museum og Zoologisk Museum
í Kaupmannahöfn, hafa gefið til-
efni til endurskoðunar á sumum
þáttum jarðfræðirannsókna Jónasar
og stöðu hans sem jarðfræðings.
Þau rannsóknarstörf Jónasar sem
hér er fjallað um munu nú á dög-
um talin ýmist jarðfræðilegs eða
landafræðilegs eðlis. Hin fyrirhug-
aða Íslandslýsing átti til að mynda
að vera landafræðileg lýsing öðru
fremur. Til hægðarauka verða þessi
störf Jónasar þó kennd hér við jarð-
fræði.
Nám í náttúrufræði
Jónas Hallgrímsson stundaði nám
í Bessastaðaskóla á árunum 1823
til 1829. Áhugi hans á náttúrufræði
virðist hafa vaknað snemma,3 en
þess ber að geta að eiginleg nátt-
úrufræði var þá ekki kennd við skól-
ann, einungis almenn landafræði.4
Jónas fór til náms í Kaupmanna-
höfn haustið 1832. Hann tók þá
um haustið inntökupróf við Hafnar-
háskóla með góðum árangri og hóf
síðan nám í lögfræði. En fljótlega
dofnaði hjá honum áhugi á þeirri
grein og hann tók að leggja sig eftir
náttúrufræði, einkum jarðfræði og
dýrafræði.
Það er ekki vel ljóst hvernig námi
Jónasar í náttúrufræði við háskólann
var háttað. Vorið 1833 tekur hann
m.a. próf í almennri náttúrusögu
og haustið 1835 fær hann vottorð
tveggja háskólakennara, þeirra J.
G. Forchhammers jarðfræðings og
J. C. H. Reinhardts dýrafræðings,
um að hann hafi hlýtt á fyrirlestra
hjá þeim.4 Loks þreytir hann vorið
1838 próf í steinafræði og jarðfræði
hjá Forchhammer. Mjög líklega hef-
ur Jónas tekið þau próf og fengið
þau vottorð í fyrrnefndum greinum
sem í boði voru við Hafnarháskóla
á þessum tíma.5 Meistarapróf í
náttúrufræðum, sem var skipulagt
margra ára nám, komst hins vegar
ekki á fyrr en 1848.6 Augljóst er að
samband Jónasar við háskólakenn-
arana hefur verið gott og að þeir hafa
haft álit á honum.
Eiginlegar rannsóknir Jónasar í
jarðfræði virðast hefjast með rann-
sóknarförinni til Íslands sumarið
1837. Honum gáfust því einungis
um átta ár til þeirra rannsókna. Jón-
as náði að birta þrjár frumsamdar
alþýðlegar greinar um efni á sviði
jarðfræðinnar, í tímaritinu Fjölni og
Naturhistorisk Tidsskrift.7,8,9
Rannsóknarferðir
Grunnurinn að rannsóknum Jón-
asar Hallgrímssonar í jarðfræði voru
ferðir hans um Ísland á árunum
1837 og 1839–1842. Þessum rann-
sóknarferðum hafa verið gerð skil
áður,10,11 en ekki verður komist
hjá því að ræða þær hér að nýju.
Heimildir eru dagbækur Jónasar og
minnisgreinar sem til eru frá öllum
ferðunum, auk sendibréfa.1,2 Dag-
bækurnar eru skrifaðar á dönsku,
og auk þess sem þær fjalla um
náttúrufræði er víða getið um forn-
leifafræðilegar athuganir. Dagbókin
frá 1842 fjallar þó eingöngu um
jarðfræði, og er hún ítarlegust. Í
dagbókum og á minnisblöðum Jón-
asar er fjöldi teikninga af fjöllum og
einstökum jarðlögum. Þessar teikn-
ingar eru yfirleitt vel útfærðar og
smekklegar, en eru þó með þeim
galla að mælikvarða vantar á þær
allar. Dagbækurnar eru oft slitróttar
og færslur virðast hafa tapast; til að
mynda er á einum stað vitnað til
óþekktrar lýsingar á Esju. Þorvaldur
Thoroddsen birti 1914 góða lýsingu
á rannsóknarferð Jónasar og Jape-
tusar Steenstrup 1840 og byggir þar
m.a. á óbirtu dagatali Steenstrups
sem varðveitt er í skjalasafni Zoolo-
gisk Museum í Kaupmannahöfn.12
Til viðbótar þessum heimildum eru
svo í steinasöfnunum fólgnar mik-
ilvægar upplýsingar um rannsókn-
arferðirnar.
Fyrsta rannsóknarferð Jónasar
hófst í Vestmannaeyjum í byrjun
júní 1837, og kostaði hann þessa ferð
sjálfur. Hann rannsakaði Heimaey,
en fór síðan víða um Rangárvalla-
sýslu austanverða, kom að Heklu-
rótum, í Þórsmörk og undir Eyjafjöll.
Hann hélt síðan til Reykjavíkur;
í stuttum ferðum þaðan kannaði
hann m.a. Esju og Reyki í Ölfusi.
Hann rannsakaði síðan Geysissvæð-
ið, Þingvelli og nágrenni Húsafells
og Kalmanstungu. Jónas fór því
næst norður í land, dvaldi að Steins-
stöðum í Öxnadal um hríð og sigldi
frá Akureyri til Kaupmannahafnar í
vetrarbyrjun. Jónas birti tvær stutt-
ar en góðar greinar um athuganir
sínar þetta sumar.8,9 Hann virtist þó
ekki vel ánægður með afrakstur
ferðarinnar og sótti nú fast um
styrk til að fara aðra rannsóknarferð
til Íslands. Það er athyglisvert að
Þorvaldur Thoroddsen telur að vís-
indalegur árangur þessarar fyrstu
rannsóknarferðar hafi verið meiri en
af öllum seinni ferðum Jónasar.13
Rannsóknarferðin 1839 varð
styttri en ætlað var. Jónas kom til
Akureyrar í júní, en honum hafði
m.a. verið ætlað að vera aðstoð-
armaður J. Steenstrups náttúrufræð-
ings og J. C. Schythes verkfræðings
við brennisteinsrannsóknir. Danirnir
komu ekki norður þetta sumar, en
fóru þess í stað saman um Suðurland
síðsumars og um haustið. Jónas fór
í júlíbyrjun einn til að skoða brenni-
steinsnámur við Mývatn, Kröflu
og Fremri-Náma. Hann athugaði
einnig Hallbjarnarstaðakamb á
Tjörnesi, Hrafntinnuhrygg og Víti
og fór um Fnjóskadal, Eyjafjarð-
ardali og Austurdal í Skagafirði.
Hann veiktist hastarlega síðsumars,
fór til Reykjavíkur í október og var
þar að miklu leyti rúmliggjandi um
veturinn. Árangur hefur þó orðið
töluverður þetta ár, sérstaklega hvað
varðar rannsóknir Jónasar á brenni-
steini og brennisteinsvinnslu.1
Um vorið 1840 fór Jónas stuttar
ferðir um Seltjarnarnes, Hafnarfjörð,
kringum Esju og um Viðey, líklega
oftast í félagi við Steenstrup, sem
einnig hafði dvalist í Reykjavík um
veturinn. Jónas hafði verið ráðinn
aðstoðarmaður Steenstrups í stað
J. C. Schythe. Í yfirlitsgreininni Fem
Sommerrejser i Island segir Jónas sjálf-
ur frá þessu þannig: „… fulgtes jeg
med Hr. Steenstrup paa hans Rejse
gennem Vesterlandet“.1a Þeir athuga
vel hverasvæðið við Krísuvík, en
skoðuðu einnig Reyki í Ölfusi og
fóru að Geysi og til Þingvalla. Síðan
78 3-4 LOKA.indd 90 11/3/09 8:32:39 AM