Öldrun - 01.02.2003, Blaðsíða 17

17ÖLDRUN – 21. ÁRG. 1. TBL. 2003
menn síðan áttað sig á því að þessir sjúkdómar eru
ekki eins hreinir og áður var talið, heldur getur sami
sjúklingurinn bæði verið með Alzheimerssjúkdóm og
æðavitglöp.
Orsakir og tegundir æðavitglapa
Til að skilja hin mismunandi form æðavitglapa þarf
að átta sig á því að stórar slagæðar liggja utan á heila-
berkinum og minni æðar stinga sér niður í hvíta efni
innanbarkarsvæðanna og mjókka eftir því sem innar
dregur.
Orsakir æðavitglapa tengjast í langflestum tilfellum
æðakölkun og verða sjaldgæfari orsakir ekki ræddar
hér. Segarek (embolia) frá hjarta vegna gáttaflökts
(atrial fibrillationar) eða frá hjartagúlp (aneurysma)
eftir kransæðastíflu valda stærstu drepunum í heila.
Segarek frá æðakölkunarskellum (atheroma) í háls-
æðum valda einnig drepum í stærri sem smærri
æðum. Segastíflur (thrombosis) staðbundnar í heila-
æðum verða vegna rofs á æðakölkunarskellu og valda
lokun í smærri æðum. Lágur blóðþrýstingur og hjarta-
stopp er velþekkt að því að valda æðavitglöpum.
Minnkað blóðflæði í smærri æðum vegna æðakölkun-
arþrengsla og langvinn súrefnisnauð hefur þó verið
umdeildari sem orsök æðavitglapa.
Meingerð æðavitglapa
Meiriháttar heilablóðfall (major stroke) með drepi
á mikilvægum heilasvæðum getur valdið heilabilun.
Drep á þeim svæðum sem tengjast skammtímaminni,
(hippocampus) eða máli (Brocca eða Wernickels),
geta líkst Alzheimerssjúkdómi.
Fjöldrepavitglöp (multi-infarct dementia) verða til
þegar uppsöfnuð áhrif margra misstórra heiladrepa
valda heilabilun. Drepin geta verið staðsett hvar sem
er í heilanum, í gráa svæði í heilaberki, í hvítu heilans
innanbarkar sem í gráum kjörnum miðstætt í heil-
anum (basal ganglia). Þetta ástand er miklu algengara
en það fyrrnefnda og var lengi talin aðalorsök æðavit-
glapa.
Innanbarkaræðavitglöp (subcortical vascular dem-
entia) er sjúkdómur í minni heila- æðum. Sjúkdómur-
inn er nú talinn algengasta orsök æðavitglapa. Hann
lýsir sér í hvítuskemmdum (white matter changes)
innanbarkar og kringum fjórðu heilahólfin og smáum
drepum (lacunar) í kjörnum (basal ganglia) hvíta efn-
isins.
Hvítuskemmdir í heila sjást einnig meðal Alzheim-
erssjúklinga í allt að 60 % tilfella. Þær sjást vel á bæði
tölvusneiðmyndum og segulómun, sem þó er næmari.
Í smásjá sést ófullkomin eyðilegging sumra en ekki
allra taugaþráða (axona) og myelin slíðara, þar sem
vatn fyllir í eyðurnar. Þessi smásjárgerð er talin styðja
kenninguna um að minnkað blóðflæði og langvinn súr-
efnisnauð (hypoxia) geti valdið æðavitglöpum.
Alzheimerssjúkdómur og æðavitglöp í sömu einstak-
lingum.
Nútíma krufningarrannsóknir hafa sýnt að mein-
gerð Alzheimerssjúkdóms og heilaæðasjúkdómur eru
algengari en áður var talið. Versnun heilabilunarinnar
hafði verið hraðari meðal þessara sjúklinga en annarra
Alzheimerssjúklinga og það sem kom mest á óvart var,
að þeim Alzheimerssjúklingum sem höfðu lítil (lac-
unar) drep hafði versnað hraðar en þeim sem höfðu
fengið stór drep eftir heilablóðfall (Snowdon). Af því
má draga þá ályktun að smáæðasjúkdómur í heila á
meira skylt við Alzheimerssjúkdóm en stærri heila-
blóðföll.
Einkenni æðavitglapa
Í æðavitglöpum eru framheilaeinkenni og innan-
barkareinkenni mest áberandi en ekki minnisskerð-
ing, málstol, verkstol, skertur skilningur, skert ratvísi
og óhlutbundin hugsun eins og í Alzheimerssjúkdómi.
Framheilaeinkenni eru áhugaleysi, sinnuleysi og
framtaksleysi, skert innsæi á eigið ástand og dóm-
greindarskerðing á umhverfi sitt og erfiðleikar að
hemja skap sitt. Innanbarkareinkennin eru fyrst og
fremst skert athygli og einbeiting og hæg hugsun, þar
sem þeir eru seinir til svars. Þeir fá einnig göngulags-
truflun með Parkinson-líkum einkennum í neðri hluta
líkamans og eru því dettnir. Vægar lamanir vegna end-
urtekinna blóðtappa í heila eru algengar en eru alls
ekki alltaf til staðar. Einhverskonar göngulagstruflun,
jafnvægisskerðing eða hreyfiskerðing er þó oftast sjá-
anleg. Þvagleki er algengur í æðavitglöpum. Einnig
ofankjarnaeinkenni (pseudobulbar); kyngingarörðu-
leikar, sem einkennast af kyngingar-verkstoli, þannig
að kyngingin er lengi að komast af stað, þvöglumælgi
og aukin tilfinningaviðkvæmni eða grátgirni.
Þegar saga sjúklings er könnuð, er leitað eftir
lýsingum á hugsanlegum heilablóðföllum og sam-
bandi þeirra við vitrænu skerðinguna. Það var talið ein-
kennandi fyrir æðavitglöp að þau byrjuðu skyndilega
og versnuðu í áföllum þó ekki fengist saga um heila-
blóðföll. Þetta á vissulega við fjöldrepa-æðavitglöp þar
sem endurtekin heilablóðföll verða, en ekki við innan-
barkaræðavitglöp þar sem litlar æðar lokast smám
saman.
Rannsóknir
Taugasálfræðilegt mat er nákvæmari og viðameiri
prófun á vitrænni getu. Matið er mikilvægt til að greina
minnissjúkdóma á byrjunarstigi og segja til um hvort
það mynstur á vitrænni skerðingu sem fram kemur
samrýmist helst Alzheimerssjúkdómi, æðavitglöpum
eða þunglyndi.
Tölvusneiðmynd af heila er notuð til að greina
afleiðingar heilaæðasjúkdóms, drep eftir blóðtappa,
víkkun á heilahólfum og hvítuskemmdir kringum
heilahólf eða djúpt í innanbarkarsvæðinu.