Öldrun - 01.05.2007, Blaðsíða 9


ÖLDRUN – 25. árg. 1. tbl. 2007 www.oldrun.net
stutt í þá tilfinningu að líkaminn hafi svikið okkur og fjar­
lægist nú sína fyrri mynd þar til hann verður að lokum
eins og ókunnugt, ógeðfellt slytti, sem við sitjum þó uppi
með. Í þriðja hlutanum fjallar Amery um tilfinninguna sem
fylgir því að geta ekki lengur skilgreint sig út frá því sem í
manni býr, möguleikum sínum eða þeim hæfileikum sem
enn eiga eftir að koma í ljós og njóta sín. Vongóð tilhugsun
um framtíðardrauma og óorðna hluti stendur hinum aldr­
aða ekki til boða, heldur verður hann að láta sér nægja
að líta yfir farinn veg og sjá sjálfan sig í verkum sem ekki
verða aftur tekin. Þessu fylgir biturð og jafnvel öfund út í
þá sem enn eru í blóma lífsins og hafa tekið við þeim hlut­
verkum sem hinn aldraði hafði áður bundið vonir sínar
við. Honum finnst hann nú hornreka sem hefur engu mik­
ilvægu hlutverki að gegna og er hálfpartinn fyrir. Fólk lítur
hann hornauga og ýmist vorkennir honum eða fyrirlítur.
Fjórði hlutinn í bók Amerys nefnist „Að skilja ekki veröld­
ina lengur“ og þar kemur fram hvernig það er að finnast
erfitt að tileinka sér nýjungar eða hreinlega að skilja þær
hraðfara breytingar sem hvarvetna eiga sér stað. Það er
ekki nóg með að þjóðfélagið ætli hinum aldraða ekkert
hlutverk, heldur er eins og veröldin sé komin fram úr hon­
um og skilji hann eftir bæði örvinglaðan og máttvana. Í
fimmta hlutanum, „Að lifa með dauðanum“, ýtir Amery við
yfirborðskenndum leiðum fólks til að sætta sig við dauð­
ann og hvetur lesandann til að finna sínar eigin leiðir til að
ögra honum og sættast við hann.4
Amery fór sína eigin leið og svipti sig lífi tíu árum eft­
ir að bók hans um ellina kom út. Í verknaðinum fólst ef
til vill yfirlýsing um að fyrir hann yrði frekari öldrun ekki
farsæl. En er slík niðurstaða nauðsynleg? Hlýtur Cíceró
að blekkja sjálfan sig og okkur hin þegar hann lætur Cató
eldra halda því fram að ellin þjaki hann ekki og geti verið
unaðslegt æviskeið?
Sviptir ellin okkur starfshæfni?
Lítum þá nánar á málflutning Cícerós og vitum hvort
þar er að finna rök sem duga gegn bölsýni Amerys. Rök
Cícerós gegn því að ellinni hljóti að fylgja skert starfs­
hæfni snerta tvö af meginatriðunum í umfjöllun Amerys,
þ.e. annars vegar örvæntingunni yfir því að erfitt sé að
fylgjast með breytingum og nýjungum og hins vegar
þeirri tilfinningu manneskjunnar að vera orðin einskis
nýt afgangsstærð í þjóðfélaginu, einhver sem hafi þegar
fengið sitt tækifæri til að þroska sig og reyna, en hangi nú
á hliðarlínunni sjálfum sér og öðrum til óþurftar. Cíceró
fellst á að ellin kunni að svipta menn hæfni til þeirra starfa
sem „krefjast lífsorku manndómsára“, en bendir á að þetta
eigi ekki við um þau svið þar sem menn geta beitt hug­
arorku sinni. „Öldungur vinnur ekki sömu störf og ungir
menn“, segir Cíceró, „en hann innir af hendi miklu göf­
ugri og mikilvægari verk.“5 Dæmin sem Cíceró nefnir eru
um andlega iðju af ýmsu tagi, en einnig stjórnmál, ýmis
konar framkvæmdir og jafnvel bústörf, sem eru honum
4 Sjá inngang þýðandans að enskri útgáfu bókarinnar: Jean Amery
On Aging: Revolt and Resignation. Þýð. John D. Barlow. Bloomington:
Indiana University Press, 1994.
5 Um ellina, bls. 49.
hugleikin. Hann nefnir nokkra af helstu andans mönnum
fornaldar, þar á meðal Sófókles og Platón, því til sönnunar
að hár aldur komi ekki í veg fyrir andleg afrek. Ótal dæmi
eru um hið sama frá síðari öldum. Giuseppe Verdi samdi
Ave María 85 ára, George Bernard Shaw samdi leikritið
„Farfetched Fables“ 93ja ára og stærðfræðingurinn og
heimspekingurinn Bertrand Russell skrifaði ævisögu sína
þegar hann var 95­97 ára, en þess má geta að upp úr átt­
ræðu hafði hann fyllst eldheitum áhuga á baráttunni fyr­
ir kjarnorkuafvopnun risaveldanna og varð sú barátta til
þess að 89 ára var hann handtekinn fyrir óeirðir!6
Dæmi sem þessi hafa verið notuð til að hrekja þá út­
breiddu skoðun að fólk nái yfirleitt hámarksárangri til­
tölulega snemma á ævinni í hverju því sem það tekur sér
fyrir hendur. Þessi alhæfing er röng í ljósi hinna fjölmörgu
dæma um árangur sem fer stígandi og nær meiri þroska
eftir því sem líður á ævina, en hún er líka skaðleg vegna
þess að fólki sem trúir henni hættir við að missa móðinn
og veigra sér við að leita skapandi lausna eða sækjast eftir
nýrri reynslu þegar það kemur á efri ár.7 Þegar fólk hættir
að treysta sjálfu sér minnkar geta þess til að takast á við
vandamál sín og þá taka að blasa við æ fleiri staðfestingar
á bölsýnisviðhorfi Amerys.
Oft er það lítt ígrundaður dómur samfélagsins sem ýtir
undir þá skoðun að hámarkinu hafi verið náð snemma. Til
dæmis var Isaac Newton aðeins 45 ára þegar hann setti
fyrst fram lögmál sín um hreyfingu í höfuðriti sínu Prin­
cipia og auðvelt væri að líta svo á í fljótu bragði að með
framsetningu þessara nýju lögmála hafi ferill hans náð há­
marki, en þá gleymist að hann átti eftir að þróa og dýpka
kenningar sínar til 84 ára aldurs, þegar þriðja og síðasta
útgáfa Principiu kom út.8
Dómur samfélagsins kemur hvað skýrast fram í þeirri
æskudýrkun sem einkennir samfélag okkar. „Ungt og
öflugt fólk með ferskar hugmyndir“ virðist vera krafa fyr­
irtækja og stofnana sem óttast það öðru fremur að staðna
og dragast aftur úr í þeirri hröðu þróun sem hvarvetna á
sér stað. Til að vera á undan keppinautunum að tileinka sér
nýjungar verða fyrirtækin að hafa starfsfólk sem er ungt
og óharðnað, fljótt að tileinka sér nýjungar og ekki fast í
hugsunarhætti sem tíðkaðist kannski fyrir heilum áratug
(!) og er því orðinn úreltur. Miðaldra fólk á ekki sjö dagana
sæla ef það missir vinnuna, því að í augum vinnuveitenda
eru þeir í raun aldraðir, mega muna sinn fífil fegri, orðnir
til trafala með leiðum efasemdum og hægum viðbrögðum.
Gegn æskudýrkun af þessu tagi vitnar Cíceró í leikrit eftir
skáldið Nævíus þar sem maður nokkur er spurður hvers
vegna borg hans leið svo hratt undir lok. „Sá sem spurður
er greinir ýmsar ástæður en þá helzta að „hvatvísir froðu­
snakkar, ungir og fávísir, hófust til valda“. Flasið er ungum
tamt, en hyggindin þeim sem eldri eru“, segir Cíceró.9
Þeir sem tileinka sér gildismat æskudýrkunar geta ekki
6 Gene D. Cohen, „Aging and Peaking“, American Journal of Geriat-
ric Psychiatry 7:4, haust 1999, 275­278; 278
7 Sama rit, bls. 275.
8 Sama rit, bls. 275­276.
9 Um ellina, bls. 50.