Öldrun - 01.05.2007, Blaðsíða 17

17
ÖLDRUN – 25. árg. 1. tbl. 2007 www.oldrun.net
Níutíu og þrjú félagsríki alþjóða geðlæknafélagsins fengu
spurningalista um þetta. Fimmtíu ríki svöruðu og höfðu
40 þeirra sérhæfða þjónustu við aldrað fólk með geðsjúk­
dóma, en öldrunargeðlækningar voru viðurkennd sér­
grein í 13 ríkjum (Camus o.fl., 2003).
Ný sérgrein
Geðsjúkdómar eru algengir í ellinni. Þunglyndi hrjáir
um 15% af öldruðu fólki á hverjum tíma og á hjúkrunar­
heimilum sýna rannsóknir að 30­40% hafa þessa sjúkdóms­
greiningu, enda er þunglyndi algengur fylgikvilli ýmissa
líkamlegra sjúkdóma svo sem heilablóðfalls. Kvíðasjúk­
dómar, áfengis­ og lyfjafíkn og svefntruflanir eru einnig
algengir kvillar á þessum aldri. Allt í allt er reiknað með
að um 25% fólks 65 ára og eldri þjáist af einhvers konar
geðsjúkdómum ef heilabilun er talin með.
Líkamsstarfsemi fólks breytist frá einu aldursskeiði til
annars. Á sama hátt breytast félagslegir og sálrænir þættir
mikið frá vöggu til grafar. Vegna þessa breytist sjúkdóms­
mynd margra sjúkdóma með aldrinum og vissir sjúkdóm­
ar sem eru algengir á einu aldursskeiði eru nær óþekktir á
öðrum aldri. Þess vegna hafa sérgreinar læknisfræðinnar
að sumu leyti verið skiptar eftir aldri og barnalækningar
og öldrunarlækningar hafa hlotið viðurkenningu sem sér­
stakar sérgreinar. Innan geðlæknisfræðinnar eru barna­
geðlækningar víðast hvar viðurkennd undirgrein en öldr­
unargeðlækningar eru einungis viðurkenndar í sumum
löndum svo sem Bretlandi, Bandaríkjunum og Svíþjóð.
Einkenni geðsjúkdóma í ellinni eru oft frábrugðin því
sem algengt er á yngri árum. Auk þess er stundum erfitt að
sjá hvort tiltekið einkenni er líkamlegt eða vegna geðsjúk­
dóms. Mörg einkenni hafa þessa eiginleika. Áhugaleysi er
til dæmis algengt einkenni við þunglyndi, en getur einnig
hæglega komið á byrjunarstigi heilabilunar. Áhugaleysi í
heilabilun er annars eðlis en áhugaleysi í þunglyndi. Sjúk­
lingur með heilabilun dregur sig til baka vegna þess að
hann er hættur að ráða við ýmislegt sem hann hafði gam­
an af að gera áður en veikindin hófust, en hinn þunglyndi
dregur sig til baka vegna þess að honum finnst lífið einskis
vert. Ofskynjanir eru annað dæmi. Ofskynjanir eru oftast
vegna geðsjúkdóms en geta verið vegna heilabilunar eða
jafnvel aukaverkanir af lyfjum svo sem af þeim lyfjum sem
notuð eru til að halda niðri Parkinsons einkennum.
Horfur geðsjúkdóma í ellinni eru oft frábrugðnar því
sem venjulegt er á yngri árum og líkamlegir sjúkdómar,
sem algengir eru hjá öldruðum, geta einnig haft áhrif á
framvinduna. Meðferð er oft talsvert frábrugðin, önnur lyf
notuð og aðrir skammtar. Lyf þolast oft illa og aukaverk­
anir geta verið hættulegar. Margt aldrað fólk þarf að taka
lyf við líkamlegum sjúkdómum og við lyfjameðferð á geð­
sjúkdómum verður að huga vel að milliverkunum milli
lyfja.
Þeir sem stunda meðferð og greiningu á geðsjúkdóm­
um ellinnar verða því að hafa þekkingu á mörgum svið­
um. Staðgóð þekking á líkamlegum sjúkdómum er nauð­
synleg auk góðrar yfirsýnar yfir lyfjafræði, bæði geðlyfja
og þeirra lyfja sem notuð eru við algengum líkamlegum
kvillum. Þekking á félagslegum þáttum fólks í ellinni og
áhrifum þeirra á heilsuna er einnig mjög nauðsynleg til
að fá góðan skilning á hinu flókna samspili geðsjúkdóma,
öldrunar, líkamlegra sjúkdóma, fötlunar og félagslegs og
menningarlegs umhverfis.
Verkefni öldrunargeðlækninga
Öldrunargeðlæknar eru læknar sem aflað hafa sér­
þekkingar sem þarf til að greina og meðhöndla geð­
sjúkdóma í ellinni. Margir þessara sjúkdóma byrja oftast
á efri árum, en sumir byrja fyrr á ævinni en halda áfram
að valda óþægindum og skaða í ellinni. Helstu sjúkdómar
sem öldrunargeðlæknar fást við eru:
1. Þunglyndi og aðrir geðhvarfasjúkdómar.
2. Heilabilun, þar með talinn Alzheimers sjúkdómurinn.
Það fer þó eftir löndum hvernig málefnum fólks með
heilabilun er háttað. Ekki er sjálfgefið að heilabilun
falli undir öldrunargeðlækningar nema að litlu leyti
því skipting milli sérgreina hefur þróast á mismunandi
hátt eftir löndum. Hér á Íslandi er greining og meðferð
heilabilunar að mestu leyti í höndum öldrunarlækna,
en sjaldan í höndum öldrunargeðlækna.
3. Vitrænar og geðrænar afleiðingar sjúkdóma í mið­
taugakerfinu. Dæmi um þetta er Parkinsonssjúkdóm­
urinn og heilablóðfall.
4. Óráð. Öldrunargeðlæknar koma oft bæði að grein­
ingu óráðs og meðferð einkenna.
5. Notkun ávana­ og fíkniefna.
6. Kvíðasjúkdómar.
7. Svefntruflanir.
8. Geðrof í ellinni.
Verkefni öldrunargeðlækna eru margvísleg og stærsti
hlutinn er unninn í samvinnu við annað heilbrigðisstarfs­
fólk og oft einnig aðstandendur sjúklingsins.
1. Framkvæma heildstætt mat frá sálfræðilegu, líffræði­
legu og félagslegu sjónarmiði. Í þessu er m.a. fólgið:
a. Setja nákvæma sjúkdómsgreiningu á geðsjúkdóm­
um í ellinni.
b. Kortleggja samspil geðsjúkdóma, öldrunar og
líkamlegra sjúkdóma og áhrif þeirra á færni sjúk­
lingsins.
c. Skoða áhrif félagslegs umhverfis á sjúklinginn og
fjölskyldu hans hvað varðar aðlögun að langvinnu
sjúkdómsástandi í ellinni.
d. Mat á færni sjúklinga til að ráða ráðum sínum
sjálfir þegar um það ríkir óvissa.
2. Veita eða ráðleggja heildstæða meðferð. Í þessu er
m.a. fólgið:
a. Skipuleggja nákvæma meðferðaráætlun sem tek­
ur á öllum heilsufarsþáttum sjúklingsins og reyna
að finna bestu leiðina til að framkvæma þessa
áætlun.
b. Veita eða útvega viðtalsmeðferð eða atferlismeð­
ferð þegar það er heppilegasta lausnin fyrir hinn
aldraða.
c. Stjórna lyfjameðferð.