Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Page 65

65
ina, viljann og máttinn“.45 Þjóðin sjálf eða alþýða manna getur aldrei orðið
„höfundur“ mikilla verka, eins og Sigurður útskýrir í „Bókmenntaþáttum“
í Vöku:
Um tíma var það siður lærðra manna að tala um „þjóðskáldskap“ í
þeirri merkingu, að hann væri runninn frá alþýðu manna, en engum
einstaklingi. Nú á dögum er þetta breytt að því leyti, að menn gera
sér ljóst, að hvert danskvæði, þula, þjóðsaga o. s. frv. á upptök sín hjá
einstökum mönnum og „þjóðin“ í þessum skilningi var ekki nema
þokumynd. (1:97; leturbr. hér)
Hinn þjóðernispólitíski boðskapur gekk út á að Íslendingar ættu sér merk-
ar bókmenntir samdar af miklum höfundum. Í útleggingu Sigurðar hér að
ofan fer lítið fyrir hugsjónum upplýsingarmanna um lýðræði og jafnrétti
en eins og bent hefur verið á náðu þær ekki nema til lítils hóps útval-
inna karla hjá íslenskum þjóðernissinnum á fyrri hluta síðustu aldar.46 Hjá
Sigurði – og íslenska skólanum – er megináherslan á hið upphafna, róm-
antíska gildi snillingsins og æðri listar.47
Kannski á Sigurður við að gengið hafi verið of langt í göfgun listarinn-
ar og listamannsins þegar hann setur ákveðna fyrirvara við trúna á „gildi
og reynslukosti einstaklingsins“ í eftirmálanum að Fornum ástum árið 1949
og segir að fallast megi á að hún „hafi stundum lent á villigötum, sumt í
henni verið oftrú eða miðað við aðra veröld en við nú lifum í“.48 Sú breytta
45 Sigurður Nordal, „Viljinn og verkið“, bls. 261.
46 Sigríður Matthíasdóttir segir í Hinum sanna Íslendingi: „Hugmyndir upplýsing-
arinnar um lýðræði og þátttöku einstaklinga í stjórn þjóðanna náðu ekki lengra
en til menntaðra karlmanna eða eignamanna, sjálfsmynd þjóða var mótuð út frá
sjálfsmynd þessara hópa og það leiddi til þeirra þversagnakenndu aðstæðna að stórir
hópar innan hverrar þjóðar, konur og ómenntaðir, eignalausir karlmenn, voru settir
undir þjóðernislega ímynd sem alls ekki var mótuð með þessa hópa í huga“ (bls.
27–28).
47 Sjá stutta en greinargóða samantekt um hina upphöfnu snillings- og listhugmynd
Sigurðar og íslenska skólans í áðurnefndri grein Helgu Kress, „Mikið skáld og
hámenntaður maður. Íslenski skólinn í íslenskri bókmenntafræði“, einkum bls.
389–393. Í greininni bendir Helga raunar á hastarleg viðbrögð sumra íslenskra rit-
höfunda og bókmenntafræðinga á níunda og tíunda áratugnum við notkun annarra
aðferða en hinnar ævisögulegu þegar bókmenntir eru rannsakaðar. Í þeirri umræðu
var meðal annars talað um að hin óæskilegu nýju bókmenntafræði – „kenning-
arnar“ illræmdu – væru útlent tískufyrirbrigði, „innfluttur debatt“ (sjá einkum bls.
393–396). Athyglisvert er að þetta eru sömu rök og þjóðernissinnaðir íhaldsmenn
notuðu gegn framúrstefnunni á þriðja áratugnum.
48 Sigurður Nordal, List og lífsskoðun, bls. 162.
VAKA OG VAKI , UPPRISA OG UPPREISN