Peningamál - 01.05.2002, Blaðsíða 44

PENINGAMÁL 2002/2 43
sem heimilin hafa til ráðstöfunar eftir greiðslu vaxta
og afborgana. Í ljósi ótryggari atvinnu má ætla að
heimilin verði hér eftir tregari en áður til að bæta sér
það upp með frekari lánum og lánastofnanir ófúsari
að lána þeim. Samspil aukinnar greiðslubyrði,
minnkandi kaupmáttar ráðstöfunartekna margra
launþega og vaxandi atvinnuleysis er líklegt til að
leiða til aukinna vanskila í lánakerfinu. Slíkir erfið-
leikar eru þegar byrjaðir að koma fram, eins og sjá
má af fjölgun árangurslausra fjárnáma hjá ein-
staklingum. Vanskil eru þó enn miklu minni en þau
voru snemma á síðasta áratug.
Hættan sem fjármálakerfinu er búin sakir skuld-
settra heimila kann að ráðast nokkuð af því hvernig
skuldir þeirra skiptast. Skuldir á borð við þær sem
stofnað er til vegna íbúðarkaupa, bera fasta vexti, eru
til langs tíma og traust veð eru fyrir, eru síður líkleg-
ar til að valda vandkvæðum en þær sem bera breyti-
lega vexti, eru til skamms tíma og engin eða ótraust
veð eru á bak við. Frá árinu 1996 til ársins 2000 jókst
hlutdeild skulda við fjármálafyrirtæki, þ.e. banka og
sparisjóði og í minna mæli eignarleigur og verðbréfa-
sjóði. Árin 1998-2000 kom u.þ.b. helmingur af nýju
lánsfé heimilanna frá þeim. Þessar stofnanir hafa því
á undanförnum árum orðið mun næmari fyrir áhættu
sem stafar af vaxandi greiðslubyrði heimilanna, en
ætla má að hér sé að miklu leyti um neyslulán að ræða
sem lakari veð eru fyrir en húsnæðisskuldunum, eða
engin. Í fyrra dró hins vegar verulega úr lántökum
heimilanna hjá fjármálafyrirtækjum og námu þær
aðeins 6% nýrra lána. Ætla má að þar gæti meðal
annars áhrifa vaxandi greiðslubyrði, bæði vegna
stækkandi stofns skulda en einnig vegna hærri vaxta,
og meiri óvissu um vöxt ráðstöfunartekna. Einnig
jókst sókn í húsnæðislán eftir að útlánareglur voru
rýmkaðar.
Til þess að meta hversu viðkvæm fjárhagsleg
staða heimilanna er getur verið gagnlegt að skoða
raunvaxtabyrði heimilanna, þ.e.a.s. hversu hátt hlut-
fall ráðstöfunartekna heimilin þurfa að greiða til að
raunvirði skulda þeirra aukist ekki. Verði hlutfallið
hátt eykst hættan á að skuldastaða margra heimila
verði óviðráðanleg. Frá árinu 1990 hefur það hækkað
úr 3,6% af ráðstöfunartekjum í 11%. Hækkun vaxta
á hér hlut að máli, en er ekki meginástæðan. Hækkun
allra vaxta um 1% eykur greiðslubyrðina miðað við
núverandi skuldir um u.þ.b. 1,7% af ráðstöfunar-
tekjum. Meðalraunvextir á lánum til heimilanna
hækkuðu úr 4,8% árið 1990 í 6,5% á liðnu ári. Hækk-
un meðalraunvaxta má að mestu leyti rekja til minnk-
andi hlutdeildar eldri lágvaxtalána í heildarskuldum
heimilanna, en einnig þess að stærri hluti lánanna er
nú tekinn utan þess sem kalla mætti hið félagslega
lánakerfi, Íbúðalánasjóðs, Lánasjóðs íslenskra náms-
manna og að nokkru leyti lífeyrissjóðanna. Ein og sér
hefði hækkun meðalraunvaxta hækkað raunvaxta-
byrðina um 1,2% af ráðstöfunartekjum. Það sem eftir
stendur af hækkun raunvaxtabyrðarinnar, eða 6,2%,
má hins vegar að langmestu leyti skýra með stærri
skuldastofni. Meginhluti skulda heimilanna er til
langs tíma. Gróflega áætlað er meðaltími til upp-
greiðslu u.þ.b. 12 ár og ætla má að vel yfir 80%
lánanna séu verðtryggð. Mikill meirihluti annarra
lána en húsnæðislána og námslána er hins vegar á
breytilegum vöxtum, en breytanleikinn er mestur hjá
innlánsstofnunum, sem eiga um fjórðung af skuldum
heimilanna.
Fjárhagsleg staða heimilanna hefur orðið til muna
viðkvæmari á undanförnum árum. Skuldir þeirra eru
það miklar að verði umtalsverð rýrnun á ráðstöfunar-
tekjum þeirra gæti verulega þrengt að fjárhag heim-
ila, einkum ef greiðslubyrði vex sökum hækkunar
vaxta eða mikillar verðbólgu. Fjárhagslegri stöðu
heimilanna er líklega meiri hætta búin af uppsveiflu
í verðbólgu en vöxtum, því að meginhluti skulda
heimilanna er verðtryggður og með fasta vexti.
Stærsta hættan er fólgin í samspili dvínandi kaup-
máttar launa, vaxandi atvinnuleysis og verðbólgu, en
hugsanlegur skaði sem fjármálakerfið gæti orðið
fyrir vegna slíkrar þróunar ræðst að nokkru af
Mynd 15
Heimild: Lánstraust hf.
1996 1997 1998 1999 2000 2001
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
3.500
4.000
4.500
5.000
5.500
Fjöldi
Fjöldi árangurslausra fjárnáma hjá
einstaklingum 1996-2001