Peningamál - 01.11.2002, Blaðsíða 63

62 PENINGAMÁL 2002/4
Inngangur
Verðbréf og verðbréfaviðskipti gegna veigamiklu
hlutverki í gangverki íslensks efnahagslífs. Mikil-
vægir fjármálalegir og eignarréttarlegir hagsmunir
eru jafnan tengdir viðskiptum með verðbréf. Almenn
umræða um verðbréfaviðskipti tengist oft eignar-
haldi á tilteknum hlutafélögum, verðþróun hlutabréfa
og vaxtamálum. Minna fer hins vegar fyrir umræðu
um innviði eða kerfislæga þætti verðbréfaviðskipt-
anna. Í nútímalegu fjármálakerfi byggjast verðbréfa-
viðskipti jafnan á tiltölulega flóknu samspili kerfis-
lægra vinnsluþátta sem mynda ferli uppgjörs við-
skiptanna. Slík kerfi eru nefnd verðbréfauppgjörs-
kerfi (e. securities settlement systems).
Mikilvægi öruggs og hagkvæms verðbréfa-
uppgjörs fyrir íslenskt efnahagslíf og fjármálakerfi er
óumdeilt. Nauðsynlegt er að gera grein fyrir þeim
grundvallaratriðum sem íslenska verðbréfauppgjörs-
kerfið byggist á til þess að greiða fyrir umræðu og
stefnumótun á þessu sviði.
Í þessari grein verður fjallað um uppgjör verð-
bréfa. Gerð verður grein fyrir eðli og uppbyggingu
verðbréfauppgjörskerfa, þýðingu þeirra fyrir fjár-
málakerfið og nauðsyn þess að unnið sé að öryggi
þeirra og hagkvæmni. Fjallað verður um alþjóðlega
samvinnu um þróun verðbréfauppgjörskerfa og gerð
staðals um öryggi þeirra. Þá verður íslenska verð-
bréfauppgjörskerfinu lýst og gerð grein fyrir þróun
þess.
Uppgjörsferlið
Hugtakið verðbréfauppgjörskerfi er yfirleitt skil-
greint með víðtækum hætti og nær þannig til allra
þátta í uppgjörsferlinu, þ.e. staðfestingar viðskipta-
skilmála vegna verðbréfaviðskipta (e. confirmation),
útreiknings og ákvörðunar réttinda og skyldna vegna
viðskiptanna (e. clearance/clearing), uppgjörs við-
skipta (e. settlement) og varðveislu eða vistunar
verðbréfa (e. custody/safekeeping).
Uppgjör í þrengri merkingu er skilgreint sem frá-
gangur og lok viðskiptafærslu með afhendingu
verðbréfa (e. delivery) og greiðslu peninga (e. pay-
ment) milli kaupanda og seljanda.
Samspil þessara þátta er nánar skýrt á mynd 1.
Stofnanaleg uppbygging verðbréfauppgjörskerfaa
Nokkrar stofnanir geta annast mismunandi þætti
uppgjörsferlisins. Á flestum mörkuðum hefur verið
stofnuð miðlæg verðbréfavistun eða verðbréfa-
miðstöð (e. central securities depository, CSD) sem
breytir hefðbundnum verðbréfum í rafbréf og skráir
eignarréttindi yfir þeim með rafrænum hætti. Aðrar
stofnanir annast jafnframt mikilvæga þætti í upp-
gjörsferlinu. Staðfesting viðskipta fer yfirleitt fram í
kauphöll fremur en í verðbréfamiðstöð. Sums staðar
hefur sérstakur milligönguaðili (e. central counter-
party, CCP) milligöngu milli kaupanda og seljanda.
Milligönguaðilinn verður þannig kaupandi gagnvart
öllum seljendum og seljandi gagnvart öllum kaup-
endum. Uppgjörsreikningar hjá viðkomandi seðla-
banka eða hjá einum eða fleiri viðskiptabönkum eru
notaðir til uppgjörs og millifærslna á greiðslum. Til
er einnig að greiðslur séu færðar milli reikninga hjá
verðbréfamiðstöð. Hægt er að vista eða skrá verðbréf
hjá verðbréfamiðstöð eða hjá vistunaraðila. Vistunar-
aðilinn getur vistað bréf viðskiptavinar hjá undirvist-
unaraðila.2
Hallgrímur Ásgeirsson1
Uppgjör verðbréfaviðskipta – ný viðmið
1. Höfundur starfar á fjármálasviði Seðlabanka Íslands sem staðgengill
framkvæmdastjóra. 2. Tilmæli CSPP/IOSCO, bls. 2 og 37-38.