Peningamál - 01.11.2002, Qupperneq 86

lýsingar og mat. Þannig ræða t.d. bankastjórar
Seðlabankans reglulega við yfirstjórnendur annarra
fjármálastofnana.
Mig langar hér til að segja örfá orð um spár og
hlutverk þeirra í þessu ferli, þar sem mér hefur oft
þótt gæta misskilnings í því efni. Þótt ég vinni mikið
við spár og telji þær mikilvægar má ekki ofmeta
hlutverk þeirra. Spár eru ekki endilega besta ágiskun
spámanna varðandi það sem muni gerast heldur eru
þær alltaf skilyrtar ákveðnum forsendum sem sumar
eru tæknilegar eða gefnar af hefð. Dæmi um þetta er
að verðbólguspár byggjast yfirleitt á óbreyttu gengi.
Sama má reyndar segja um þjóðhagsspár. Það þýðir
ekki endilega að þeir sem spá telji líklegast að
gengið verði óbreytt. Þetta skapaði nokkurn vanda
við spágerð hér á landi þegar viðskiptahallinn var
hvað mestur og líkur voru verulegar á að gengi félli
umtalsvert ef ekki kæmi eitthvað annað til, eins og
síðar kom rækilega í ljós. Þetta hafði það í för með
sér að spár um verðbólgu urðu of lágar en spár um
viðskiptahalla of háar miðað við það sem varð
reyndin, en ekki endilega miðað við hinar gefnu
forsendur.
Það er hefð á Íslandi að spá verðbólgu, hagvexti
og því um líku upp á punkt og prik. En það er að
mínu mati mjög villandi. Það er oft vítt óvissubil í
kringum spárnar og því verður að halda til haga.
Seðlabankinn hefur reynt að afla þessu skilnings með
því að birta líkindadreifingu í kringum verðbólguspá
sína. Sama skilningi þarf að vinna sess varðandi t.d.
þjóðhagsspár. Spár eru þegar öllu er á botninn hvolft
„bara spár“. Það er m.a. þess vegna sem Seðlabanki
Íslands, eins og aðrir seðlabankar, breyta ekki pen-
ingastefnunni einungis á grundvelli spáa, heldur
horfa einnig á hvernig hagstærðir líðandi stundar eru
að staðfesta eða grafa undan spánni.
Þetta leiðir mig að seinna dæminu, sem fjallar um
vaxtabreytingar. Seðlabankar hafa tilhneigingu til að
breyta vöxtum í mörgum smáum skrefum fremur en
fáum stórum, sbr. meðfylgjandi myndir af nokkrum
vaxtalækkunarferlum. Að hluta til liggur ástæðan í
því að þeir vilja taka tillit til fjármálastöðugleika og
vilja því ekki stuðla að allt of skyndilegum
breytingum á vöxtum og eignaverði. Meginástæðan
að mínu mati liggur hins vegar í óvissunni. Það sem
bankarnir gera er annars vegar að þreifa sig áfram
með áhrif vaxtabreytinganna á hagkerfið og hins
vegar að endurmeta stöðugt stöðuna í ljósi innkom-
inna upplýsinga. Í ljósi óvissunnar er öruggara að
gera það oftar en sjaldnar. Seðlabankar sem hafa
formlega auglýsta vaxtaákvörðunarfundi hafa þá
yfirleitt oft á ári. Það væri miklu flóknara út frá
óvissunni ef seðlabankar gætu t.d. einungis tekið
ákvarðanir einu sinni á ári.
Vaxtalækkunarferillinn á Íslandi að undanförnu
er á meðfylgjandi mynd borinn saman við þrjú dæmi,
en myndin sýnir stýrivexti viðkomandi seðlabanka á
hverjum tíma. Fyrsta dæmið er lækkun vaxta í Sví-
þjóð á tímabilinu frá desember 1992 til júní 1994,
þ.e. eftir að gengi sænsku krónunnar féll í gjaldeyris-
kreppu og vextir eru síðan smám saman lækkaðir
samfara því að verðbólga lækkar og slaki ágerist.
Skrefin eru alls 17 og er meðallækkunin í hverju
skrefi 0,33 prósentur. Hin tvö sýna lækkun vaxta í
Bretlandi og Bandaríkjunum í upphafi tíunda áratug-
arins. Myndin sýnir að skrefin hér á landi hafa enn
sem komið er yfirleitt verið færri og stærri en í þess-
um tilfellum. Undantekningin er lækkun vaxta í Bret-
landi eftir gjaldeyriskreppuna í september 1992, enda
miklu hærri en eðlilegt var miðað við stöðu innlents
efnahagslífs.10
Stjórnskipuleg staða eða sjálfstæði seðlabanka
Margvísleg rök hafa verið færð fyrir því að seðla-
bankar skuli vera sjálfstæðir að því að beita stjórn-
tækjum sínum til að ná þeim markmiðum sem stjórn-
völd setja þeim. Þetta er auðvitað að því tilskildu að
markmiðin séu á valdi þeirra, þ.e. séu markmið eins
og stöðugt verðlag, tiltekin lítil verðbólga eða
stöðugt gengi. Skilyrði þess að seðlabanki geti talist
sjálfstæður í ofangreindri merkingu er að hann
ákveði sjálfur beitingu stjórntækja sinna, að honum
sé óheimilt að taka við fyrirmælum frá stjórnvöldum
nema að undangengnu ákveðnu ferli,11 að bann sé
við beinum lánveitingum hans til ríkissjóðs og að
hann þurfi ekki að vinna að öðrum markmiðum nema
að svo miklu leyti sem þau samræmast meginmark-
miði bankans.
PENINGAMÁL 2002/4 85
10. Á myndina vantar tilkynnta hækkun vaxta í Bretlandi úr 12% í 15% í
september 1992 þegar Bretar reyndu að verja gengi pundsins innan
ERM. Sú hækkun kom hins vegar aldrei til framkvæmda þar sem
Bretland hrökklaðist áður út úr ERM.
11. Þannig getur t.d. Bandaríkjaþing með lagasetningu breytt ákvörðunum
seðlabanka Bandaríkjanna. Ferlið myndi hins vegar eiga sér stað fyrir
opnum tjöldum og yrði meirihluta þingsins pólitískt mjög kost-
naðarsamt nema hann hefði tiltölulega augljóslega rétt fyrir sér. Þessi
öryggisventill hefur því aldrei verið notaður.