Málfregnir - 01.05.1997, Blaðsíða 11

greina þennan nýja raunveruleika og þar
skiptir máli hvaða eða hvers konar tungumál
er notað til að túlka hann og tjá.
Og þá kemur að meginviðfangsefni þessa
erindis. Það er staðreynd sem ekki verður
um flúin að íslensk tunga er ekki lengur ein-
ráð sem miðill í boðskiptum og tjáningu hér
á landi. I fyrsta lagi eiga mynd og tónn stærri
hlutdeild í menningunni, hvort heldur er lág-
menningu eða hámenningu, eða daglegu
umhverfí almennt, og tæknin er allt önnur en
var. Og við þetta bætist að íslendingar nota
fleiri tungumál en íslensku. Itök annarra
tungumála, fyrst og fremst enskunnar, eru
orðin svo mikil að því heyrist jafnvel haldið
fram að tvö tungumál séu á Islandi. Islenskt
samfélag sé á góðri leið með að verða tví-
tyngt. Mig langar að leiða hugann að því hér
á eftir hvað í þessu felst, og í rauninni er
kominn tími til að stjómvöld, og þá fyrst og
fremst yfirvöld mennta- og menningarmála,
taki þessi mál til athugunar og spyrji sjálf sig
ýmissa grundvallarspuminga.
Tvítyngi
I tvítyngdu eða fleirtyngdu samfélagi búa
saman tvö eða fleiri tungumál, en sambúð
tungna getur verið með ýmsu móti og
ástæðumar til tvítynginnar margs konar. Til
em þjóðríki þar sem fleiri en eitt tungumál
hafa búið saman í sátt og samlyndi um
aldaraðir. I rótgrónum fleirtyngdum sam-
félögum eins og Sviss talar hver hópur sitt
tungumál, og þannig skipta málin með sér
verkum og virða umdæmi hvert annars.
Þeim em mörkuð tiltekin svæði.
En svo em þess líka dæmi að tvítyngi fylgi
alvarleg vandamál, jafnvel svo að leiði til
blóðugra átaka. I Afríku, þar sem ríkjaskipun
mótaðist á sínum tíma af því hvemig Evrópu-
þjóðir höfðu skipt álfunni milli sín í nýlendur,
eru mörg dæmi um þetta. Þegar stofnuð voru
sjálfstæð riki á gmnni hinna gömlu nýlendna
flokkuðust oft saman ólíkar þjóðir og ætt-
bálkar, og þetta getur leitt til alvarlegra átaka,
eins og sést af allt að því daglegum fréttum af
stríði og hörmungum í Afríku.
Þótt aðstæðurnar í Sviss og Afríku séu
ólíkar em þær þó líkar að því leyti að í
báðum tilvikum er hefð fyrir tvítynginni
(eða fjöltynginni) í þeim skilningi að tungu-
málin sem skipta með sér samfélaginu em
hefðbundin hvert á sínu svæði.
Ef rétt er að telja íslenskt nútímasamfélag
tvítyngt er ljóst að sú tvítyngi sem hér ríkir
er annars eðlis. Hér er ekki um það að ræða
að samfélagið skiptist í hópa sem búa hver
á sínu landsvæði sem þeir hafa helgað sér
frá fomu fari, heldur er um að ræða sam-
keppni milli alþjóðatungumálsins ensku og
þjóðtungu sem er að mörgu leyti býsna sér-
stök. (Eg geri ekki ráð fyrir að menn myndu
vilja líta á herstöðina á Miðnesheiði sem
enskt málsvæði á íslensku landi, enda þótt
slíkt sé e.t.v. skilgreiningaratriði.) Stærðar-
hlutföllin milli heimstungunnar og þjóð-
tungunnar em það sem fyrst vekur athygli
því bæði að fjölda þeirra sem nota málið og
magni þess sem skrifað er og sagt er enskan
svo margfalt stærri en íslenska að erfitt er að
finna þar hliðstæðu eða samlíkingu, jafnvel
koma tölum yfir.
Astandið minnir þó að vissu leyti á mið-
aldimar í Evrópu. Þá var alþjóðatungumálið
latína og til varð sameiginlegt heiti fyrir
heimatungumar, þær voru kallaðar linguae
vernaculae og kenndar við innfædda þræla
hinna drottnandi Rómverja. Þetta má ein-
faldlega kalla heimatungur á íslensku.
Heimatungumar þóttu að sjálfsögðu ófínni
en heimstungan latína. Islenska landnema-
samfélagið var þó sérstakt fyrir það að þar
áttu innlendar bókmenntir í fullu tré við
heimsbókmenntimar, og íslenskar miðalda-
bókmenntir hafa orðið heimsbókmenntir í
einhverjum skilningi að minnsta kosti.
Islenska komst í tölu menningartungumála
heimsins fyrr en margar aðrar heimatungur.
Nú er heimstungan enska og heimatung-
umar önnur tungumál heimsins því íslenska
er ekki eina tungumálið sem á í samkeppni
við ensku. En að sjálfsögðu er nútíminn
flóknari en svo að hægt sé að skilja hann
með einfaldri samlíkingu við miðaldir, og
11