Skírnir - 01.04.1991, Page 46
40
INGI BOGI BOGASON
SKÍRNIR
miðlar heldur einhverjir óskilgreindir „vér“. Óákveðinn, sundraður
mælandi er algengur í expressjónískum ljóðum sem og yfirleitt í
módernískri ljóðagerð. I „Duineser Elegien“ eftir Rilke sveiflast
mælandinn milli eintölu og fleirtölu, milli fyrstu og annarrar persónu.1
Jóhann virðist hafa gaumgæft sjónarhornið í „Söknuði“ og áhrifum
þess. „Vér“ er að vísu áberandi en þar eru líka „ég“ og „þú“, („Unn
þú mér heldur um stund“). Og eins og í öðrum ljóðum expressjón-
ismans er inntak persónufornafnanna breytilegt, („þú“ er t.d. ýmist
„barn“, „minning" eða ,,blekking“).
Þrátt fyrir að expressjónísk ljóð einkennist af sundruðu sjónarhorni
og óvissum geranda er tilhneigingin til að standa saman, að ala önn
fyrir náunganum, oft nálæg. Hægt er að benda á einstök orð sem
koma oft fyrir í skáldskap expressjónista og sýna þetta best: bróðir,
systir, félagi, maður, vinátta. Það er þessi nýi mannskilningur sem
Jóhann gerir tilraun til að koma á framfæri í „Söknuði“. I bréfi til
Skúla Þórðarsonar segir Jóhann: „Bræðrahugur hins nýja manns, sem
telur sig fjöldans lið og brot, andar úr þessum línum. Jú, það er
reyndar ég sjálfur, sem ég segi frá - en jafnframt er þetta raunaljóð
mitt, raunaljóð okkar allra. Þetta sýnir sig ennfremur í ytra formi, í
fleirtölunni - vér í stað ég-sins.“2
3) Heimsslitaljóð, (,,0-Mensch-Dichtung“). Mörg expressjónísk
ljóð eru skrifuð í vakningar- og hvatningarstíl, orðmörg, óhnituð og
tilfinningaþrungin, svokölluð „0-Mensch-Dichtung“.3 Oft er
mælskan í þessari tegund ljóða biblíuleg, einstök orð eða aðstæður eru
sóttar í sögur Biblíunnar. Þetta er afar skiljanlegt þegar hafður er í
huga heimsslitaboðskapur sumra þeirra og guðleysisboðskapur
annarra.4 „Mensch stehe auf“ eftir Johannes R. Becher og „Duineser
Elegien" eftir Rilke eru dæmi um slík ljóð.
1 Úr fyrstu elegíunni: „[...] ich verginge von seinem / starkeren Dasein. Denn das
Schöne ist nichts / als des Schrecklichen Anfang, den wir noch grade ertragen,
[...] Weifit du’s noch nicht? Wirf aus den Armen die Leere [...]“
R.M.Rilke: Samtliche Werke. Erster Band. Insel-Verlag MCMLV, s. 685.
2 Skúli Þórðarson, s. 20.
3 Wilhelm Grofie, s. 29.
4 Friedrich Nietzsche hafði mikil áhrif á expressjónista. í „Svo mælti Zaraþústra"
notar Nietzsche biblíuleg og trúarleg tákn sem undirstöðu fyrir boðskap sem er
andbiblíulegur og andkristilegur. Sömu aðferðar gætir oft hjá expressjónistum.