Skírnir - 01.04.1991, Blaðsíða 84

78
KRISTJÁN ÁRNASON
SKÍRNIR
öðru leyti á þessi húmanismi sér rætur í heiðinni menningu fornaldar.
A þeim tíma er Rómverjar voru að brjóta undir sig menningararf
fyrirrennara sinna, Grikkja, mótuðu þeir hugtakið humanitas sem fól
í sér tilfinningu fyrir því besta úr þessum arfi jafnt í fagurfræðilegum
sem siðferðilegum skilningi. Þannig birtist húmanisminn í fyrsta lagi
sem ákveðin menntastefna, svonefnd fornmenntastefna, og á
grundvelli hennar klassísismi í bókmenntum og listum sem byggist á
ströngum formkröfum og heldur uppi merki sígildis og varanleika
gegn flatri dægurmenningu eða rótlausri framúrstefnu. Hin siðferði-
lega hlið húmanismans birtist hins vegar í því sem nefna mætti á
íslensku mannúðarstefnu og felur í sér það hugarfar er lætur sér
ekkert mannlegt óviðkomandi og stuðlar að víðsýni, velvilja og
skilningi einstaklinga og þjóða í millum.
Allt þetta kann nú að hljóma býsna fallega og það svo mjög að það
fari að vera vandséð eftir þessa upptalningu hvers vegna allir hljóti
ekki að vilja skipa sér undir merki húmanisma af einhverju tagi. En þó
er aldrei að vita nema að óvinir hans geti leynst við hvert fótmál og að
þeim sé það í lófa lagið að villa á sér heimildir. Það er vitaskuld ekki
verkefni okkar hér að draga þá alla fram í dagsljósið og raunar ekki
heldur ætlunin að rígbinda skáldið okkar við einhvern alþjóðlegan
„isma“, hversu göfugur sem hann kann að vera. Engu að síður væri
fróðlegt að athuga hvernig vindar tímans hafa leikið um Jónas og
hvernig hann hefur brugðist við ýmsum utanaðkomandi áhrifum og
miðlað þeim til þjóðar sinnar. Við gætum þó spurt í upphafi hvort eða
að hvað miklu leyti við getum heimfært þau megineinkenni húman-
ismans sem hér voru rakin upp á Jónas Hallgrímsson. Þá liggur
kannski beinast við að spyrja hvort hinn mikli áhugi hans, jafnt sem
skálds og fræðimanns, á náttúrunni hafi verið í anda mannhyggju eða
hafi vel samrýmst fornmenntastefnu, og eins má spyrja hvort sú mynd
sem okkur er innrætt af Jónasi sem íslensku þjóðskáldi öðru fremur
og baráttumanni fyrir sjálfstæði lítillar þjóðar, samsvari vel ímynd
hins víðsýna og alþjóðasinnaða húmanista sem beinir huganum að
varanlegum, sammannlegum gildum.
Áður en leitað er svara við þessu, væri ekki úr vegi að leiða hugann
að stöðu húmanisma hér á landi almennt séð og þá einkum fyrir daga
Jónasar. Það leynir sér þá ekki að þessi hreyfing hefur af skiljanlegum