Skírnir - 01.04.1991, Side 213

SKÍRNIR
RÖDD TEXTANS
207
tilfinningalegu víddar í sambandi bókmenntatexta og túlkanda en Todorov
gerir, því samræður milli þeirra verða öðruvísi en samræður túlkanda við
aðra texta.
Vilhjálmur Árnason, heimspekingur, hefur sett fram athyglisverðar hug-
myndir um samræðusiðfræði, sem byggja á kenningum Jurgens Habermas
um siðfræði í lýðræðisþj óðfélagi.1 Hugmyndir Habermas eiga vel við í þeim
samskiptum sem eiga sér stað í opinberu lífi en síður, að mati Vilhjálms, í
einkalífinu sem krefst annars konar samræðna. Við ræðum öðruvísi við vini
okkar eða ástvini einfaldlega vegna þess að við erum mun opnari gagnvart
þeim, við leyfum þeim að hafa meiri áhrif á okkur, að komast miklu nær
innra manni okkar en í opinberu lífi. Þessi samskipti þurfa ekki síður að vera
siðferðisleg en hin, því hver og einn á að njóta réttlætis og frelsis, en kúgun
í einkalífinu er því miður alls ekki óalgeng. Einlæg orðaskipti, þar sem fólk
ræðir saman og hlustar hvert á annað, geta best komið í veg fyrir slíkt.
Lestur skáldverka má bera saman við það sem á sér stað milli vina eða
ástvina. Lesandinn leyfir skáldverkinu að komast í návígi við tilfinningar
sínar, að hafa áhrif á þær. Gagnstætt þeirri hugmynd sem höfð var eftir
Roland Barthes hér að framan, beitir skáldskapurinn lesandann valdi á
einhvern hátt, því hann notar tilfinningar hans, þó einnig megi segja að
lesandinn samþykki þessa valdbeitingu, sækist raunar eftir henni. Eins og
fyrr sagði er þetta eitt af því sem gerir skáldskapinn að leið til þekkingar sem
er öðruvísi en allar aðrar, því tilfinningaleg upplifun lesandans er forsenda
þess að hann geti numið að fullu boðskap textans.
Ekki er allur skáldskapur eins hvað þetta varðar, því sumar bækur spila
með tilfinningar lesandans en aðrar fá hann til að sjá sannleikann um þær.2
Hlutverk rýnandans hlýtur að vera að draga fram á hvern hátt bókmennta-
verkið gerir þetta og taka afstöðu með þeim verkum sem afhjúpa en gegn
þeim sem sefja. En þetta krefst þess af hans hálfu að hann hleypi verkinu ná-
lægt sér. Vissulega á hann að greina það með aðferðum bókmenntafræðinnar
en hann verður einnig að „hlusta“ vel á verkið, þ.e. vera næmur fyrir því sem
aðeins er gefið í skyn í verkinu, sem rétt örlar á. Loks verður hann ekki síður
að hlusta á sjálfan sig, að greina eigin upplifun á verkinu. Auk þekkingar á
aðferðum krefst því samræðurýni af túlkandanum að hann sýni einlægan
vilja til að skilja aðra en jafnframt heiðarleika gagnvart sjálfum sér og
tilfinningum sínum.
Samræða við skáldverk getur orðið mjög áhugaverð, því rýnandinn leggur
sjálfan sig næstum jafn mikið að veði í samræðum sínum við textann og
skáldið sem semur hann. Það verður meiri lífsháski í skrifum um bókmenntir
1 Sjá „Siðfræðin og mannlífið“ (sbr. nmgr. 1 á bls. 205), bls. 70 o. áfr.
2 Áhugaverða umfjöllun um þetta atriði má finna í bók René Girard: Mensonge
romantique et vérité romanesque, Grasset, Paris 1961.