Skírnir - 01.04.1991, Page 237
SKÍRNIR
HVERRA MANNA ERTU?
231
hátt. Líf Nínu virðist á allan hátt vera andstætt lífi fjölskyldu hennar. Nína
notar önnur orð, lifir í annarri hugmyndafræði og er almennt á allt annarri
skoðun en fjölskyldan. Eftir að formæðrasögurnar hafa sett sitt mark á Nínu
verður henni hugsað til þess valds sem orðin hafa: „Vissi ekki [Nína] um
hættur þess að ganga á vit orða, um vald þeirra og töfra, hélt sig geta markað
þeim bás“ (188). Orð minninganna.
Á ferð minni um textann langar mig til að finna í hverju vald orðanna er
fólgið sem eins og endurspeglast í tengslum og togstreitu Nínu við fjöl-
skyldu sína og fortíð hennar.
Fjöl-skylda
Einn af burðarásum samfélagsins er fjölskyldan. Hún skapar sterka hefð í
samfélaginu, svo sterka að í raun er erfitt að vekja upp spurningar og efa-
semdir um hana. Sú sálgreining sem mest er notuð á texta í dag er meðal
annars byggð upp á fjölskylduforminu. I fyrstu þóttu kenningar Freuds,
þar á meðal um Odipusarduldina, storka hefðarveldi samfélagsins. En
samfélagið sá sér leik á borði (sem er dæmigerður fyrir þá tegund valds sem
býr í því) og í stað þess að útskúfa sálgreiningunni byggði það yfir hana og
pússaði burt helstu „misfellur" hennar. Þegar byggt er yfir sálgreininguna
tengist hún orðræðu samfélagsins sem hefur vald til að moða úr henni frasa
sem eru samfélaginu meinlausir. I tímans rás hafa fræðimenn risið upp og
byggt við kenningar Freuds og þannig hafa þær enn vakið spurningar og
efasemdir sem koma lífi/andspyrnu í bókmenntafræðilega greiningu. Sem
dæmi um síðari tíma sálgreinendur má nefna Jacques Lacan og Juliu
Kristevu.
Kristeva telur að þegar ungabörn skynji að þau séu ekki hluti af
móðurinni heldur sjálfstæð heild þá sé það svo mikið áfall fyrir þau að til
þess að geta lifað „eðlilegu lífi“ verði þau að bæla áfallið og við þessa
bælingu myndist undirvitundin. Til að fylla upp í tómið sem skapast við
„móðurmissinn" verður til þrá sem er grundvöllur að tjáningu barnsins.
Jafnframt aðskilnaðinum við móðurina byrjar barnið því hægt og sígandi að
tala og á þann máta staðfestir það bæði verðandi stöðu sína í samfélaginu
(samkvæmt lögmáli föðurins) og þrá sína eftir óskipulögðum samruna við
undirvitundina (líkama móðurinnar).1
Tungumáli er hægt að skipta niður í orðræður (,,discourses“) þar sem
1 Ég hef ekki hugsað mér að kafa dýpra í kenningu þessa, heldur svamla í grunn-
sævinu. Til frekari athugunar má benda á grein Ástráðs Eysteinssonar ,,‘Er ekki
nóg að lífið sé flókið?’“ í Tímariti Máls og menningar, 3.tbl. 1987. Einnig grein
Helgu Kress: „Dæmd til að hrekjast“ í Tímariti Máls og menningar, l.tbl. 1988.