Skírnir - 01.09.1998, Blaðsíða 85

SKÍRNIR
VINNUDÝRKUN, MEINLÆTI
355
gramm“. Það er auk þess sterk vísbending um djúpar rætur þessa
hugarfars að þeir sem hlýða þjóðlegri skyldu sinni hneigjast til að
halda uppteknum hætti um mest alla eða alla tíð, enda þótt ytri
forsendur fyrir vinnusemi og „rökvísu“ heimilisbókhaldi séu
ekki lengur til staðar. Frá því að vera leið meinlætamanns hrein-
trúarstefnunnar til að ná því markmiði að öðlast vissu um hag-
kvæmt hlutskipti sitt í komandi eilífð er köllun vinnuseminnar og
sparnaðarhyggjunnar orðin að markmiði í sjálfu sér; hún er orðin
að skynsemismælikvarðanum sjálfum sem þar með þarfnast engr-
ar réttlætingar við, heldur dæmir aðrar athafnir með hliðsjón af
því hversu vel þær stuðla að henni sjálfri. Hér virðist sú athuga-
semd Webers eiga við að á meðan meinlætamaður hreintrúar-
stefnunnar vildi fylgja köllun sinni, þá verðurn við að gera það,
hvort sem okkur líkar betur eða verr.28
I víðasta samhengi er sifjafræðinni ætlað að vera eins konar
upplýsing. Hún leitast við að gera okkur kleift að fylgja fordæmi
Sókratesar gamla og „þekkja sjálf okkur“. Þó á hún við þann ill-
leysanlega vanda að etja að þótt henni takist að varpa ljósi á
markleysu ýmissa viðhorfa okkar og gildisdóma er ósjaldan um
að ræða svo djúptæka þætti okkar sjálfra að okkur getur reynst
erfitt að breyta þeim. I tilraun Nietzsches til að sýna fram á að
vestrænt siðferði væri í raun lífinu fjandsamlegt kom hann glögg-
lega auga á þennan vanda, einsog eftirfarandi dæmisaga er til
marks um:
Lífeðlisfræðingur sem hefur áhuga á ákveðnum sjúkdómi og sjúklingur
sem vill láta lækna sig af sama sjúkdómi deila ekki sömu hagsmunum.
Gefum okkur að þessi sjúkdómur sé siðferðið [...] og að við Evrópu-
menn séum sjúklingarnir sem þjáumst af þessum sjúkdómi: En sú gífur-
lega þraut og pína mun fylgja því er við Evrópumenn verðum jafnframt
hinir forvitnu athugendur og lífeðlisfræðingar sjúkdómsins! Munum við
óska þess af fullri alvöru að losna undan siðferðinu? Munum við vilja
það? Hér sniðgöngum við þá spurningu hvort við getum það? Hvort við
getum „læknast" ?29
28 Weber: „Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus", bls. 203.
29 Friedrich Nietzsche: Nachgelassene Fragmente 1886-1887. Kritische Studien-
ausgabe 12 (Berlin/New York: Walter de Gruyter, 1967-77, 1988), 7 [6].