Sagnir - 01.06.1998, Síða 24

SAGNIR ‘ 98
haldnar, hefur verið mönnum misskýr. Þjóðhátíðin 1874 leið
fyrir það að vera fyrsta hátíðin sem var haldin hér á landi, varð
hún fyrir vikið ákveðin fyrirmynd. Þá voru Íslendingar ekki
einungis að fagna þúsund ára afmæli Íslandsbyggðar, þótt það
eitt væri ærið tilefni. Kristján IX kom til landsins sumarið
1874, hafði meðferðis stjórnarskrá og tók þátt í hátíðarhöldum
með þegnum sínum á Þingvöllum.
ÞINGVELLIR – LIEUX DE MÉMOIRE
Eitt af þeim meðulum sem notuð eru til að viðhalda
þjóðernisvitundinni eru lieux de mémoire, svo notað sé hug-
tak franska sagnfræðingsins Pierre Nora. Lieux de mémoire
eru staðir minninganna, þjóðminningastaðir. Kenningin geng-
ur út á að stöðug átök séu á milli minnisins og sögunnar.20
Sagan reynir að tortíma því sem raunverulega hefur gerst og
þurfum við því staði minninga. Þeir eru varnarbragð minnis-
ins, með þeim reynum við að halda því lifandi. Þannig
reynum við að hlutgera hið huglæga til þess að fanga sem
mesta merkingu í sem fæstum táknum. Söfn, minnismerki,
sögufrægar byggingar og fleira í þeim dúr; allt verða þetta
staðir minninga okkar.21
Helst er hægt að gagnrýna Nora fyrir þá tilraun að gera
minnið að einhvers konar líffræðilegu fyrirbæri, hljómar þetta
eins og daufur endurómur af kenningunni um þjóðir sem líf-
fræðilega heild. Hugmyndir hans um staði minninganna
varpa hins vegar nýju ljósi á táknfræði þjóðernishyggjunnar.
Með þeim höldum við lífinu í sameiginlegu minni okkar.
Íslendingar eiga sinn þjóðminningastað í Þingvöllum.
Nægir að vitna til orða Vigdísar Finnbogadóttur sem telur
Íslendinga „hafa gert Þingvelli að fremsta þjóðminningastað
sínum.“22 Þjóðminningastaður gæti þess vegna verið þýðing
á lieu de mémoire. Þingvellir hafa yfir sér helgan blæ, þeir eru
helgistaður þjóðarinnar og hafa verið það a.m.k. frá því á
þjóðhátíðinni 1874.
En hvað er það við Þingvelli sem skipar þeim þennan
sess? Vissulega hafa afdrifaríkir atburðir í Íslandssögunni
gerst þar, en þeir eru misvel hæfir til að efla þjóðernisvitund
Íslendinga. Eftir að Gamli sáttmáli gekk í gildi árið 1262/4 og
þá sérstaklega eftir að einveldi konungs tók gildi á Íslandi árið
1680/4, var hlutverk Þingvalla harla ómerkilegt. Þar var
Alþingi vissulega háð, en gegndi litlu hlutverki öðru en að
vera dómstóll og aftökustaður
fyrir dæmda brotamenn.
Stóra dómi var þar framfyl-
gt af miklu harðræði og
ekki voru sakir þeirra
Íslendinga er létu líf sitt á
Þingvöllum oft miklar. Á
Þingvöllum var einnig samþykkt að ganga Noregskonungi á
hönd, nokkuð sem fræðimenn þjóðernishyggjunnar litu á sem
landráð.
Margt í sögu Þingvalla ætti því að sundra þjóðinni
frekar en að sameina hana. Staða þeirra grundvallast á
hugmyndum þjóðernissinna um sögu þjóðarinnar. Til að
sameina þjóðina þarf hún að gleyma því sem sundraði henni.
Þjóðin notar Þingvelli sem þjóðminningastað, til að halda
minningum sínum lifandi.23 Þess vegna man hún ekki sögu
Þingvalla eins og hún er í raun og veru, heldur sameinast hún
um virkni þeirra á hinni glæstu gullöld Íslendinga, þjóðveldis-
tímanum.
Samkvæmt söguskoðun þjóðernishyggjunnar reis
menning og samfélagsskipan Íslendinga hæst á þjóðveldis-
tímanum, þangað átti að sækja hvatningu fyrir þjóðina um
samstöðu. Þannig var ekki verið að stofna nýtt lýðveldi árið
1944 - verið var að endurreisa hið forna lýðveldi sem ríkti á
þjóðveldistímanum. Fyrir árið 1944 var því stundum talað um
þjóðveldistímann sem lýðveldistímann í sögu Íslands.24
Á sögusýningunni árið 1944 var tímabilið frá 1262
kallað viðnámstímabil en frá siðaskiptum til 1787,
niðurlægingartímabil.25 Auðvitað gerðu menn sér fulla grein
fyrir hlutverki Þingvalla á „niðurlægingartímabilinu“ en því
hlutverki var ekki hægt að flagga í tengslum við þjóðhátíðir.
Síst af öllu vildu menn flíka þessu tímabili sundrungar, og
kusu að gleyma því. Eða eins og Matthías Þórðarson orðaði
það árið 1930 í riti fyrir erlenda gesti hátíðarinnar: „We now
feel the dark centuries to have been something like unpleasant
dreams.“26 Þetta er hluti af sögunni sem við viljum ekki
muna, vondur draumur sem þjóðin vaknaði upp af við aukið
sjálfsforræði.
Á þjóðhátíðum styrkir þjóðin einingu sína og eflir
þjóðernisvitund með því að koma saman á Þingvöllum. Fyrir
henni eru það Þingvellir þjóðveldistímans sem hún sækir
heim og þar eiga glitklæði fornaldarinnar við. Það viðhorf má
sjá hjá „stúdent“ sem segir frá Alþingishátíðinni árið 1930 í
Tímanum:
Allt þetta minnti á glitklæði fornaldarinnar. Það var
eins og vér værum komnir þúsund ár aftur í fornöldina.
Leiðinlegt var að sjá svarta frakka og háa silkihatta.
Þeir eiga ekki vel heima á Þingvöllum.27
Einnig má vel sjá í orðum Ásgeirs Ásgeirssonar forseta
sameinaðs þings hvaða mynd Íslendingar gera sér af Þingvöl-
lum gullaldarinnar:
Hér [á Þingvöllum] er fortíðin næst oss og
samhengi sögunnar augljósast. Fylkingar
þúsund ára líða framhjá; göfugir höfðingjar,
frjálsir bændur, hugprúðar hetjur, fagrar
meyjar og tígulegar konur.28
Á þessum stað voru ekki kotbændur,
sakamenn, syndarar, konur ákærðar í dulsmálum.
Það fólk á ekki í heima í þeirri sögu Þingvalla sem
þjóðin man. Það fólk mundi sundra
þjóðinni og því gleymum við því á
hátíðarstundum. Sú saga sem
fjöllin geyma á Þingvöllum er
hin glæsta saga sjálf-
Íslenskt fullveldi í 80 ár
23
„Þjóðin er einnig leifar frá löngu horfinni tíð.“
Sú saga sem fjöllin
geyma á Þingvöllum er
hin glæsta saga sjálfstæðra
hetja, sem héldu þar
Alþingi 930-1262.
Úr veggskreytingu í skála
á Alþingishátíðinni 1930.