Jökull - 01.12.1992, Blaðsíða 12

að í febrúar 1874 en þá fór að bera á óvenju mikl-
um gufustrókum upp úr Dyngjufjöllum, sem benda til
aukinnar jarðhitavirkni. I haustleitum sama ár fund-
ust nýjar gjár á Mývatnsöræfum og á sama tíma fara
ábúendur á Grímsstöðum á Fjöllum og í Möðrudal
að verða varir við jarðskjálfta. Friðrik Guðmundsson
(1932) sem bjó á Grímsstöðum á Fjöllum lýsir þessum
atburðum skilmerkilega í endurminningum sínum.
Jarðskjálftarnir jukust jafnt og þétt fram að jólum
1874, „þá voru þeir orðnir svo harðir að híbýli manna
og skepna gera sig líklegust til að falla ofan á hvað sem
fyrir verður, og til þess að tryggja líf manna, hvað sem
öðru líður, þá leita nú bændur upp hvern spítugaur,
sem lauslegur lafir, til að reka undir baðstofuþökin“.
A þessum tíma gliðnuðu gjár og sprungur opnuðust í
gegnum þáverandi þjóðleið á Mývatnsöræfum. Síðan
skrifar Friðrik: „Allan janúar og fram í miðjan febrúar
(1875) leið svo eigi mínúta að ekki skylfi sætið, ef
maður settist niður, og margir komu þeir kippir inn á
milli, að við héldum að baðstofan myndi hrynja niður,
og aldrei heyrði ég föður minn skipa eins valdalega
og ákveðið fyrir öllum hreyfingum heimilisfólksins
eins og eina nótt, er allir vöknuðu og hentust fram úr
rúmum sínu og hann skipaði öllu fólkinu að standa fast
við skilrúmsveggina í baðstofunni, og daglega voru
reknar stoðir undir hana, þó sterk væri“.
Lýsingar Friðriks sýna ótvírætt að mikil kviku-
hlaup hafa verið á ferðinni þessa haustmánuði og fram
í febrúar 1875. Kvika hefur leitað neðanjarðar, norður
frá Öskju, með meðfylgjandi gliðnun og rifnun jarð-
skorpunnar ásamt jarðskjálftavirkni. Sambærilegir at-
burðir áttu sér stað í Kelduhverfi í desember 1975 og
fram í febrúar 1976, og einnig í janúar 1978. Ut frá
samtímalýsingum á áhrifum jarðskjálftanna hafa þau
vafalaust nálgast VI stig á Mercalli kvarða á Hólsfjöll-
um og í Möðrudal. Gera má ráð fyrir að skjálftarnir
hafi náð 5 stigum, en skjálftarnir í Kröfiuumbrotum
síðustu ára náðu sjaldan 4 stigum á Richterkvarða.
I bréfi frá Mývatni, sem birtist í Norðanfara 29.
janúar 1875 er talað um tíða jarðskjálfta sem fundist
hafa þar í sveit frá því viku fyrir jól og fóru smávax-
andi. „Ekki voru kippirnir harðir nje langir, en svo
tíðir, að ekki varð tölu ákomið, þó brakaði mikið í
húsum í stærstu kippunum, og allt hringlaði sem laust
var. Mest voru brögð að þessum ósköpum 2. þ. m., því
svo mátti heita að einlægur jarðskjálfti væri frá morgni
til kvölds þann dag“.
Fyrsta eldgosið í þessum umbrotum kom upp 3.
janúar. Lýsingar á skjálftavirkninni sýna að töluvert
hefur gengið á þessa daga og menn fundu jafnvel stöð-
ugan titring (hlaupóróa) sem kemur fram á skjálfta-
mælum, þegar kvika brýst um neðanjarðar. Bréfrit-
arinn í Mývatnssveit lýsir gosinu svona: „Að morgni
þess 3. þ. m. laust fyrir dag, sást hjeðan eldur mikill,
litlu austar en í hásuður. Lagði logann hátt á lopt upp,
og var hann býsna breiður um sig niður við sjóndeild-
arhring, en bráðum dró ský fyrir svo ekkert sást. Síðan
hefur optast verið þykkviðri og líka dregið mikið úr
jarðskjálftunum, og lítið gætt í dag og í gær“ (7.-8.
janúar). Óneitanlega minnir ofangreind lýsing mik-
ið á atburðarás í Kröflueldum, en þar mátti hafa það
til marks um eldsuppkomu, að jarðskjálftavirkni datt
niður. Skjálftavirknin tengdist hreyfingu kvikunnar
neðanjarðar en hætti að mestu um leið og rás opnaðist
til yfirborðs og eldgos hófst.
Eldgosin 2. janúar 1875 sáust víða að. Sigurður
Gunnarsson, prestur á Hallormsstað lýsir þessum at-
burðum svo, í bréfi sem birtist í Norðanfara 19. maí.
“Seint á næstliðnu ári (1874) varð hjer um austurland
opt vart við jarðskjálfta,einkum um jólin,og svo í byrj-
un þessa árs. Þá sáust hjer af fjöllum tveir digrir og
háir reykjarmekkir upp úr jarðeldagjám inn og vestur
af Herðabreið, svo sem væri í Dyngjufjalladal (Öskj-
unni). Sýndist mjer hjer af Hallormsstaðahálsi viðlíka
langt á milli þeirra, sem frá hinum ytra til Herðabreið-
ar. Þó ætla jeg það bil væri lengra. Þá sá jeg eigi
til eldins út á Mývatnsöræfum. Jarðskjálftamir urðu
strjálli og sjaldgæfari, þegar framleið á veturinn".
Vitað er að annar reykjarmökkurinn sem Sigurður
sá hafði upptök í Öskju, þar sem Öskjuvatn er nú, en
óljóst er hvar hin eldsuppkoman var. Hafi hún verið
sunnan Dyngjufjalla mætti ætla að Mývetningar hafi
einnig séð tvo mekki í stað eins „sem varbýsnabreiður
um sig niður“. Samanburður á lýsingum Sigurðar og
bréfritarans úr Mývatnssveit gefur því til kynna að hin
eldsuppkoman hafi verið norðantil í Dyngjufjöllum,
á milli Öskju og Herðubreiðar, þó nær Öskju. Þessar
eldstöðvar eru ófundnar.
Svo virðist sem jarðskjálftavirkni hafi dalað tölu-
vert í kjölfar gossins en aukist aftur í byrjun febrúar.
10 JÖKULL, No. 42, 1992