Dagblaðið Vísir - DV - 11.11.2014, Page 9

Vikublað 11.–13. nóvember 2014 Fréttir 9
föld meðal neysla á heimsvísu. Öll
stórvægileg röskun á þessari auð-
lind kæmi augljóslega til með að hafa
gríðarleg áhrif á íslenskt samfélag,
bæði efnahags- og félagslega.“
Til að lesendur geti glöggvað sig á
mikilvægi íslensk sjávarútvegs fyrir Ís-
land má benda á að nýlega birti Mat-
væla- og landbúnaðarstofnun Sam-
einuðu þjóðanna skýrslu um stöðu
fiskistofna og sjávarlífríkis þar sem
helstu fiskveiðiþjóðir heimsins eru
listaðar. Efst á lista er Kína en engin
þjóð veiðir jafn mikið. Í sautjánda
sæti eru Íslendingar. Til samanburðar
þá er Kína langsamlega fjölmennasta
ríki veraldar en íbúar landsins eru um
fimmtungur jarðarbúa. Ísland er hins
vegar í 182 sæti á lista ríkja og sjálf-
stjórnarsvæða heimsins þegar kem-
ur að íbúafjölda. Af þeim sökum er
ljóst að hlutfallslegir yfirburðir Íslands
þegar kemur að sjávarútvegi eru mikl-
ir. „Íslenski sjávarútvegurinn var með
um 11,5% beint framlag til vergrar
landsframleiðslu árið 2012 og með-
altal síðastliðins áratugar hefur verið
um 8–9%. Útflutningsverðmæti sjávar-
afurða var 269 milljarðar króna 2012
sem samsvarar 42% af heildarvöru-
útflutningsverðmætum landsins eða
um 27% af heildar vöru- og þjónustu-
útflutningi og svipaða sögu má segja
af síðastliðnum áratugum, en hlutur-
inn hefur verið allt að 50% af vöru-
útflutning,“ segir í verkefni Bifrastar-
nemanna.
Hlutfallsleg áhrif stórs um-
hverfisslyss sökum olíuvinnslu Ís-
lendinga gætu því orðið töluvert
meiri en í löndum sem ekki eru jafn
háð fiskvinnslu. Þá má leiða að því
líkur að ímynd Íslands sem hreins og
ósnortins lands skapi einhverja virðis-
aukningu fyrir íslenskan fisk sem
útflutningsvöru.
Verra utan höfuðborgarinnar
Höfundar verkefnisins leiða að því
líkur að efnhags- og samfélagsáhrif
olíuslyss af svipaðri stærðargráðu
og strand Exxon Valdez yrðu ýktari á
landsbyggðinni. „Segja má að 9.000
manns eða um 5,3% af heildarvinnu-
afli Íslands starfaði í sjávarútvegi 2012.
Sjávarútvegurinn er landsbyggð-
inni auk þess mjög mikilvægur, 82%
vinnuafls hans eru búsett utan höfuð-
borgarsvæðisins og sér hann á beinan
hátt 12% fólks þar fyrir atvinnu. Þegar
litið er til óbeinnar tengingar við sjáv-
arútveg kemur upp önnur mynd,
en talið er að allt að 25.000 til 35.000
manns starfi á beinan og óbeinan hátt
við sjávarútveg á Íslandi.“
Rýrnun varð á nánast öllum fiski-
stofnun á svæði mengunarslyssins í
Alaskaflóa. Rúmlega áratug tók fyr-
ir stofnana að ná fyrri stöðu. Innan
íslenskrar lögsögðu hefði slíkt slys
áhrif á fjölda stofna einkum þorsk,
loðnu, síld og ýsu við suður- og suð-
vesturhluta landsins. „Á tilvonandi
olíuleitar svæði við Jan Mayen og á
Norður landi væri það hins vegar
loðna og síld sem væru í hvað mestri
hættu. Þessir stofnar eru mjög mikil-
vægir íslenskum sjávarútvegi, sam-
anlagt standa þeir fyrir um 57% af
heildarvirði aflans og samanlagt út-
flutningsverðmæti þessara stofna árið
2012 var 155,4 milljarðar króna.“
Heildarútflutningur Íslendinga árið
2012 var rúmlega þúsund milljarðar.
Þeir fiskistofnar sem eru í hvað mestri
hættu vegna olíuslyss eru tæplega 16%
af þessum útflutningi. „Ef að þessir
stofnar raskast eða yrðu óveiðanlegir
vegna olíuslyss, kæmi það til með að
hafa gríðarleg áhrif á íslenskt efna-
hagslíf. Ekki yrðu það einungis bein
áhrif af töpuðum útflutningstekjum,
heldur yrðu óbeinu áhrifin á hagkerf-
ið og samfélagið einnig mikil vegna
margfeldisáhrifanna.“
Margfeldisáhrif eru áhrif sem
athafnir og aðgerðir atvinnugeira og
reksturs hafa umfram augljós bein
áhrif. „Ekki yrðu það einungis bein
áhrif af töpuðum útflutningstekjum,
heldur yrðu óbeinu áhrifin á hagkerf-
ið og samfélagið einnig mikil vegna
margfeldisáhrifanna. Ætla má að ef
röskun yrði mikil, þá verður lands-
byggðin fyrir hvað mestum hlutfalls-
legum tekjumissi. Þar með kæmi
atvinnuleysi til með að hækka umtals-
vert á landsbyggðinni. Til að mynda
eru 24 sveitarfélög á landsvísu þar
sem bein og óbein atvinna af sjávar-
útvegsgreininni er yfir 40% og í 40
sveitarfélögum er það yfir 25%. Stað-
bundnu ruðningsáhrifin yrðu gríðar-
leg á þessum svæðum. Í byggðarlög-
um þar sem efnahagur og atvinnulíf
er að stórum hluta eða eingöngu háð
rekstri sjávarútvegsfyrirtækja er ekki
ólíklegt að miklir fólksflutningar og
atvinnuleysi myndi skapast ef að sam-
dráttur yrði í greininni.“
Pólitísk skammsýni hættuleg
Í misserisverkefni nemendanna er
vakin athygli á áhrifum pólitískrar
skammsýni á eftirlit og hreinsunar-
störf. Áður en Exxon Valdez strandaði
í Alaskaflóa höfðu 8.700 för siglt inn-
an svæðisins án stórs umhverfisslyss.
Því hafði ákveðið kæruleysi hreiðr-
að um sig. Hópurinn bendir á hvern-
ig fjármagn sem átti að renna til
viðbragðsáætlana og styrkingar á
strandgæslu var að lokum nýtt í ann-
að. Þegar Exxon Valdez strandaði var
hver tunna af hráolíu skattlögð með
sérstöku fimm senta gjaldi til að fjár-
magna eftirlit, tækjakaup og viðbrögð
vegna slyss. „Fimm senta gjaldtakan
átti að fjármagna strandgæsluna og
þann búnað sem nauðsynlegur var
til hreinsunarstarfa. Sjóðurinn var
þó nýttur til þess að rétta af fjárlaga-
halla Bandaríkjanna, sem var tals-
verður á þeim tíma. Þingmaðurinn
Billy Tauzin hafði orð á þessari stað-
reynd við nefndina og óskaði eftir því
að sjóðurinn yrði einungis notaður í
þeim tilgangi sem til var ætlast.“
Bent er á hvernig þessi tilhögun
varð til þess að veikja viðbrögð við
umhverfisvánni. „Vegna þessa voru
viðbragðsáætlanir og búnaður til að
bregðast við olíuslysum af skornum
skammti og voru viðbrögð við Exxon
Valdez-slysinu því ekki eins kröftug og
þau hefðu átt að vera. Niðurskurður
fjármagns til strandgæslunnar, hafði
þau áhrif að hreinsunarstarfið gekk
hægt og gat þingnefndin lítið gert
nema fara yfir stöðuna og endurskoða
verkferlana er lutu að olíuslysum.“
Hreinsunarstarf að loknu um-
hverfismegnungarslysi er í eðli sínu
flókið og ekki án áhrifa á lífríkið. Það
átti sannarlega við í tilfelli Exxon
Valdez en meðal þeirra aðgerða sem
reyndar voru var notkun efnisins Cor-
exit 9580. „Rannsóknin leiddi í ljós að
Corexit er álíka eitrað og hráolía og er
ekki líkleg til að valda skaða á nema
takmörkuðum hluta af sjávarrík-
inu og dýralífinu við strendur. Sé það
hins vegar blandað hráolíu þá hækk-
ar eitrunarstuðulinn um 52 einingar,
eða 52-faldast. Þessi blanda Corexit
og hráolíu er því mun skaðlegri lífver-
um í sjó en hráolía ein og sér. Rann-
sóknin sýnir að þegar efninu er dreift
yfir olíu í sjó í nægjanlegu magni til
að binda olíuna, þá magnast eitrun-
aráhrifin. Eini ávinningurinn af notk-
un Corexit er að olían er ekki lengur
sýnileg þar sem hún sekkur til botns
og er ávinningurinn því í raun aðeins
sjónrænn.“ Þá má benda á að hreinsi-
virkni Cor exit er töluvert minni fari
hitastigið undir 15 gráður en meðal-
hitastig á Drekasvæðinu er undir 10
gráðum allt árið, samkvæmt greinar-
gerð Veðurstofu Íslands frá árinu 2007
um veðurfar og hafís á Drekasvæðinu.
Önnur aðferð sem reynd var á strand-
lengju Alaska var að dæla 60–71 gráðu
heitu vatni með háþrýstingi á menguð
svæði. Strax árið 1990 benti margt til
þess að hitavatnið hefði jafnvel valdið
meiri skaða en olían.
Eftirlitsandúð
Íslenskir stjórnmálamenn eru alla
jafna óhræddir við að tala niður þörf-
ina á eftirliti. Fátt í íslenskri stjórn-
málasögu bendir til þess að breyting
verði þar á. Þá má nefna að Ís-
lendingar voru langt á eftir öðrum
ríkjum í myndun umhverfisráðuneyt-
is. Júlíus Sólnes, fyrsti umhverfisráð-
herra landsins, gerði stofnun ráðu-
neytisins að umfjöllun sinni í pistli
árið 2013. „Ráðuneytið varð til við
óvenjulegar aðstæður veturinn 1989–
1990. Þá voru öll Norðurlönd og flest
Evrópuríki löngu búin að koma á fót
öflugum ráðuneytum umhverfismála
og taka þennan málaflokk föstum tök-
um. Á Íslandi hafði hins vegar gengið
afar illa að ná samkomulagi um slíka
stjórnskipan. Ítrekaðar tilraunir til að
fá lög um umhverfisráðuneyti sam-
þykkt á Alþingi mistókust. Það var ekki
fyrr en nauðsyn rak til að fjölga ráðu-
neytum við myndun fjórflokkastjórn-
arinnar í september 1989, að nýtt um-
hverfisráðuneyti varð að veruleika.“
Tilefni skrifanna var nálgun núver-
andi yfirvalda gagnvart ráðuneytinu
en skipaður yfir ráðuneytinu er Sig-
urður Ingi Jóhanssonum samhliða því
sem hann fer með landbúnaðar- og
sjávarútvegsráðuneytið. Sigurður Ingi
nýtti sína fyrstu daga sem ráðherra
til að varpa fram þeirri spurningu
hvort þörf væri á sérstöku ráðuneyti
umhverfismála. „Við erum að skoða
hvernig við getum samþætt þetta. Það
er mjög mikilvægt að umhverfismálin
séu ekki andstæða atvinnumálanna
heldur sé hver ákvörðun um fram-
kvæmd, þá séu menn fullkomlega
meðvitaðir um umhverfisþáttinn,“
sagði ráðherrann við Bændablaðið
árið 2013. Umræðan um samþætta
hugsun og niðurrif hindrana vegna
eftirlits er þó varla barn Sigurðar Inga.
Stefnuyfirlýsing ríkisstjórnar Sjálf-
stæðis- og Framsóknarflokks árið
2003 kvað á um að eftirlit skyldi ekki
verða atvinnulífi of íþyngjandi. „Sjálf-
stæði eftirlitsstofnana hins opin bera
þarf að vera ótvírætt og tryggja þarf
að starfsemi þeirra verði ekki óþarf-
lega íþyngjandi,“ segir í stefnuyfirlýs-
ingunni. Nokkrum árum síðar sagði
í rannsóknarskýrslu Alþingis ítar lega
frá getuleysi eftlirlitsstofnana, sérstak-
lega Fjármálaeftirlitsins, í umfjöllun
um orsakir og afleiðingar hruns ís-
lenskra banka. Niðursta skýrslunar er
meðal ananrs að; „mikið hafi skort á
að Fjármálaeftirlitið væri í stakk búið
til þess að sinna eftirliti með fjármála-
fyrirtækjunum á viðhlítandi hátt síð-
ustu árin fyrir fall bankanna.“
Eftirlitsiðnaðurinn
Í vitnaleiðslum vegna þinghalds lands-
dóms kom ítrekað fram að íslensk yfir-
völd hefðu þagað um veikleika ís-
lenska bankakerfisins, og raunar með
virkum hætti blekkt almenning með
því að tala upp styrkleika bankanna, af
ótta við áhrif beinna aðgerða af hálfu
ríkisins á íslenskan efnahag. Líkur
eru á að olíuvinnsla yrði tímabundið
stærsta tekjulind íslensks hagkerfis. Af
þeim sökum ættu slæleg vinnubrögð
stjórnmálanna og æðstu embættis-
manna landsins við eftirlit banka-
kerfisins að vekja efasemdir um getu
stjórnsýslunar og stjórnmálakerfisins
til að takast á við veikleika og hættu á
veikleikum sökum olíuvinnslu.
Núverandi yfirvöld hafa svo sýnt í
orði og á borði að þau eru harla ólík-
leg til að auka eftirlit. Guðlaugur Þór
Þórðarson, þingmaður Sjálfstæð-
isflokksins og fulltrúi í niðurskurð-
arhópi ríkisstjórnarinnar árið 2013,
fór mikinn um eftirlitsstofnanir í sam-
bandi við fjárlög þessa árs og talaði
fyrir niðurskurði til þeirra. Þá er hon-
um hugleikið hugtakið eftirlitsiðnað-
ur, pólitískt hugtak á hægri væng
stjórnmálanna hannað til að tala nið-
ur eftirlitsstofnanir hins opinbera með
því að ýta undir hugmyndir um emb-
ættismenn sem skapa eftirlitsþörf til
að skapa sjálfum sér vinnu. Vigdís
Hauksdóttir, þingkona Framsóknar-
flokksins og fulltrúi í sama hóp, hef-
ur einnig gagnrýnt eftirlitsstofnanir
og gengið svo langt að segja að leggja
megi niður allar eftirlitsstofnanir
að Fjármálaeftirlitinu undanskildu.
„Hér er ég til dæmis að vísa til Um-
hverfisstofnunar. Hún hefur brugðist
sínu lögbundna hlutverki, samanber
iðnaðarsaltsmálið. Þá má draga stór-
lega úr starfsemi Fjármálaeftirlitsins,“
sagði Vigdís í samtali við DV árið 2012.
Funi neðst í skúffuna
Funamálið er umhverfisverndarmál
sem kom upp á Ísafirði árið 2010 og
2011. Málið varð opinbert eftir að dí-
oxín yfir leyfilegum mörkum mældist
í mjólk frá Efri-Engidal í Ísafjarðarbæ.
Díoxín er þrávirkt efni sem brotnar
seint niður í náttúrunni. Díoxín er
afar skaðlegt fyrir menn og dýr. Í ljós
kom að yfirvöld á Ísafirði hefðu mátt
vita að mengun frá sorpbrennslustöð-
inni Funa voru langt yfir leyfilegum
mörkum. Árið 2007 hafði mæling leitt
í ljós að útblásturinn var tuttugufalt
yfir leyfilegum mörkum reglugerðar
Evrópska efnahagssvæðisins. Þá kom
í ljós að niðurstöðunni hafði verið
stungið í skúffu og alvarleikar hennar
ekki kynntir fyrir íbúum bæjarins.
Halldór Halldórsson, oddviti Sjálf-
stæðisflokksins í Reykjavík, var bæjar-
stjóri Ísafjarðar á þeim tíma sem málið
kom upp. Hann hefur alla tíð neitað fyr-
ir að hafa stungið málinu ofan í skúffu.
„Ég skildi aldrei þá umræðu. Ég veit
ekki hverju ég hefði átt að stinga undir
stól.“ Þegar talið barst að bréfinu frá því
í október árið 2009 fullyrti Halldór að
hann hefði aldrei kannast við að hafa
séð bréfið. Það hlyti að hafa týnst inni
í kerfinu hjá Ísafjarðarbæ,“ sagði Hall-
dór um málið við Reykjavík Vikublað
skömmu fyrir síðustu sveitarstjórnar-
kosningar. Þann 16. október árið 2009
sendi Umhverfisstofnun bréf til Ísa-
fjarðarbæjar þar sem fram kom að loft-
mengun díoxín og fúrana hefði árið
2007 mælst tugfalt yfir viðurkenndum
viðmiðunarmörkum. Þann 12. maí, ári
síðar, barst svo bænum, sem rekstrar-
aðila Funa, áminning og hótun um
að sorpbrennslunni yrði lokað. Bréf-
in voru hvorki lögð fyrir bæjarráð né
umhverfisnefnd fyrr en í ágúst eftir að
sveitarstjórnarkosningar voru afstaðn-
ar. Þess ber að geta að umfjöllun um
málið varð til þess að sorpbrennslu-
stöðvar um allt land voru rannsakaðar
og víða var pottur brotinn. n
„Enn þann dag
í dag gætir
áhrifa á umhverfi og
dýraríki og ekki er
enn vitað hvort eða
hvenær umhverfið
nær fullum bata
„Sjávarútvegurinn
er landsbyggðinni
auk þess mjög mikilvæg-
ur, 82% vinnuafls hans
eru búsett utan höfuð-
borgarsvæðisins og sér
hann á beinan hátt 12%
fólks þar fyrir atvinnu.
Eitur til að hreinsa eitur Corexit
9580-hreinsunarefninu er úðað yfir olíubrák í kjöl-
far Deep Water Horizon-olíulekans árið 2010. Cor-
exit er baneitrað efni sem notað er til hreinsunar-
starfa eftir olíuslys. Mynd FlughEr Bandaríkjanna
gríðarlegt hreinsunarstarf Heitu vatni sprautað með háþrýstingi á menguð svæði í
kjölfar Exxon Valdez-umhverfisslyssins árið 1989. Niðurstaða hóps nemenda við Háskólann
á Bifröst er að Ísland réði illa við mengunarslys af sömu stærðargráðu. Mynd u.S. naVy