Feykir - 12.01.2000, Blaðsíða 6

6 FEYKIR 2/2000
Byggðir á íslandi - aðgerðir í byggðamálum
Helstu atriði úr skýrslu Þróunarsviðs Byggðastofnunar
„Aðal orsakir fólksílutninga af
landsbyggðinni til höfuðborg-
arsvæðisins eru breyttir hættir
í landbúnaði og fiskveiðum, fá-
breytt atvinnulíf, aukinn hluti
þekkingar í framleiðslu og
breytt gildismat fólks”, segir
m.a. í inngangi skýrslu um
„Byggðir á Islandi, aðgerðir í
byggðamálum”, sem Þróunar-
svið Byggðastofnunar sendi frá
sér fyrir skömmu. I skýrslunni
er m.a. fjallað sérstaklega um
ástand í þeim tveimur grein-
um sem tilgreindar eru í álykt-
un Alþingis um stefnu í
byggðamálum, þ.e. sauðfjár-
rækt og sjávarútvegi, sem
þyngst vega í afkomu á jaðar-
svæðum. I skýrslunni eru
einnig tillögur um breytingar
á starfsumhverfi þessara at-
vinnugreina.
„Fólksflutningur frá lands-
byggðinni til höfuðborgarsvæð-
isins er alvarlegt vandamál hér-
lendis. Fólksflutningur var mjög
mikill um miðbik aldarinnar en
síðan dró úr honum um sinn.
Jafnvægi hélst um nokkurt skeið
en á síðasta áratugi hafa flutning-
amir til höfuðborgarsvæðisins
aukist á ný. Ibúurn hefur fækkað
víðast hvar á landsbyggðinni.
Jafnframt þvt hefur störfum
fækkað, einkum í landbúnaði og
fiskvinnslu. Sá aldurshópur sem
flytur mest milli landsvæða er
fólk á þrítugsaldri, þ.e. vaxtar-
broddurinn íhverju sveitarfélagi,
sem gerir þessa hluti enn alvar-
legri.
Brottflutningur af lands-
byggðinni hefur verið mestur á
Vestfjörðum og í Dalasýslu, um
20% á tímabilinu 1988-1998. Þar
næst koma Húnavatnssýsla, suð-
urfirðir Austfjarða og Vestur-
Skaftafellssýsla með um 12%
brottflutning. Utan þéttbýlis á
þessum svæðum liggur við al-
gjörum byggðaflótta.
Fækkun ársverka fylgir
nokkurn veginn sama ferli. Árs-
verkum fækkar mest í Dalasýslu,
Húnavatnssýslu, Vestfjörðum,
suðurfjörðum Austfjarða og
Vestur-Skaftafellssýslu, eða milli
20 og 30%, og víða annars stað-
ar milli 10 og 20%.
Þegar frá em teknar byggðim-
ar utan Reykjavíkur austur til
Þjórsárog vesturtil Snæfellsness
auk Eyjafjarðarsvæðisins má
segja að ástandið í byggðamálum
sé uggvænlegt. Einna alvarlegast
er ástandið á svæðum sem mörg
hver eru landfræðilega afskekkt
og/eða hafa hátt hlutfall ársverka
í landbúnaði og sjávarútvegi. Þar
er þó ekki einhlítt samband á
milli. Meðaltekjur á íbúa em lág-
ar á sumum þessum svæðum en
þó ekki öllum. I heild má segja
að breyttar samgöngur, atvinnu-
hættir og félagslegir þættir hafí
rýrt stöðu þessara svæða í samfé-
lagi nútímans.
Ljóst er að markaðsöflin hafa
áhrif á búsetu og spyrja má hvort
við eigum að láta þau ráða því
hvað verður um byggðir sem
ekki hafa sama atvinnugmndvöll
og áður. Ýmis rök mæla gegn
því. I þessum byggðum liggja oft
miklar fjárfestingar í húsnæði og
þjónustukerfi og oft þjóna þau
enn einhverjum tilgangi í at-
vinnulífi þjóðarinnar, þótt at-
vinna, verslun og þjónusta standi
þar höllum fæti. Jafnframt er ljóst
að ríkisvaldið hefur áhrif á bú-
setuþróun með opinberum af-
skiptum sem oftar en ekki verða
til þess að styðja við þéttbýli sem
stendur styrkast fyrir.
Greining byggða
I þessari skýrslu er stuðst við
eftirfarandi þætti við greiningu
byggðanna: Þéttleiki byggðar,
fólksfækkun, fækkun ársverka,
fjölbreytni atvinnulífs og frávik
meðaltekna frá landsmeðaltali.
Fjarlægð frá þéttbýlum svæðum
er hins vegar ekki notuð hér þar
sem um þann þátt eru skiptar
skoðanir.
Niðurstöður greiningarinnar
sýna að það em einkum tvenns-
konar byggðir sem eiga við
vanda að stríða, sauðfjárræktar-
svæði og sjávarútvegsbyggðir. í
þessum byggðarlögum er at-
vinnulíf einhæft, aðrir möguleik-
ar til atvinnusóknar takmarkaðir
og brottflutningur hefur verið
mikill, jafnvel þar sem tekjur em
háar.
Staða búsetunnar er hvað erf-
iðust á norð-vestanverðu landinu
í byggðarlögum í Dölum og á
vestanverðu Norðurlandi þar
sem afkomu byggist að miklu
leyti á sauðfjárrækt, svo sem í
Húnaþingi vestra, og á Vestfjörð-
um þar sem afkoma byggist að
miklu leyti á sjávarútvegi.
Ýmsar byggðir á Norðaustur-
og Austurlandi standa veikt,
einkum Norður-Hérað þar sem
afkoma byggist að miklu leyti á
sauðfjárrækt og suðurfirðir Aust-
fjarða sem em sjávarútvegs-
svæði.
Á Suðurlandi er búseta veik-
ust í austanverðri Rangárvalla-
sýslu og í Vestur-Skaftafellssýslu
sem em landbúnaðarhémð. Staða
búsetu er sterkust á Suðvestur-
landi sem m.a. má skýra af ná-
lægð við höfuðborgarsvæðið.
Aðtreysta tekjugrund-
völl sauðfjárbænda
Tekjugrundvöllur sauðfjár-
bænda er óviðunandi, en hagnað-
ur fyrir laun eiganda á sérhæfð-
um sauðfjárbúum var að meðal-
tali 824 þús. kr. árið 1998. Ein
megin ástæða slakrar afkomu í
sauðfjárrækt em mjög smáar og
óhagkvæmar framleiðslueining-
ar, en auk þess vekur athygli
mikill breytileiki í afkornu á milli
einstakra framleiðenda og sem
lesa má úr niðurstöðum búreikn-
inga.
Stefán Ólafsson og Karl Sig-
urðsson segja í ritgerð sinni „Fá-
tækt”: „Loks er athyglisvert í hve
miklum mæli þeir sem starfa í
landbúnaði em undir fátæktar-
mörkum (26%), en það endur-
speglar án efa erfiða stöðu sumra
búgreina, auk þess sem bændur
em oft sjálfstætt starfandi og illa
búnir undir minnkandi atvinnu
við grein sína". (Heimild: Fátækt
26/1997 - Félagsvísindastofnun
H.í.)
Heildaraukning skulda tíma-
bilið 1991 til 1998 er 18% og
skuldir sem hlutfall af búgreina-
tekjum vom 102% í árslok 1991
samanborið við 134% í árslok
1998aðmeðaltali. Veltufjárhlut-
fall lækkaði vemlegaeða úr0,90
á árinu 1991 í 0,51 árið 1998
(Heimild: Hagþjónusta landbún-
aðarins)
Sauðfjárrækt í sam-
ræmi við umhverflsvernd
Sauðfjárrækt er víðast stund-
uð í góðu samræmi við umhverf-
isvemd, þ.e. hið náttúrulega um-
hverfi, en félagslegt umhvetfi
þeirra sveita þar sem sauðfjár-
rækt er gmnnatvinnugrein er við
að bresta, m.a. vegna lágra tekna
íbúa og mikils brottflutnings
fólks. Sá mikli samdráttur sem
orðið hefur í sauðfjárbúskap síð-
ustu ár undirstrikar mikilvægi
þess, að ef stjómvöld telja nauð-
synlegt að gerbreyta rekstramm-
hverfi og forsendum heillar at-
vinnugreinar verði samhliða að
greina þau svæði sem em háðust
viðkomandi atvinnugrein og gera
þar raunhæfar áætlanir um fram-
tíðarsýn. Raunar er farið að vinna
að slíkum verkefnum nú, bæði í
Dalasýslu og Vestur Skaftafells-
sýslu, og segja má að átaksverk-
efni í skógrækt á Héraði og víðar
séu dæmi um slík vinnubrögð.
Sauðfjárrækt og
byggðaþróun
Með vísan til þeirra ákvarð-
ana sem fyrir liggja m.a. í álykt-
unum Alþingis og gildis sauð-
fjárbúskapar til viðhalds byggð-
ar, leggur Byggðastofnun til að
bmgðist verði við með það
grundvallarmarkmið í huga að
afkoma þeirra sem sauðfjárrækt
stunda verði bætt.
Mikilvægt er að sauðfjárrækt
þróist að þeim aðstæðum að hana
megi stunda sem fullt starf er
skili viðunandi afkomu og að
forsendur framleiðslunnar og af-
komunnar séu sem tryggastar til
langs tíma. Því er mjög mikil-
vægt að þær ráðstafanir sem
gripið verður til nú séu sem
skýrastar og til a.m.k. jafnlengd-
ar sauðfjársamningi. Ekki em
gerðar tillögur um tilfærslur á
ráðstöfun núverandi bein-
greiðslna milli sauðfjárbænda
eftir búsetu enda afkoma þeirra
þannig að slíkt telst ekki réttlæt-
anlegt. Hafa verður í huga að
sauðfjárrækt er aukabúgrein hjá
mörgum framleiðendum og oft-
lega sem slík forsenda búsetu
viðkomandi og því erfitt að gera
tillögur um kerfisbundnar skerð-
ingar hjá þeim.
Tillögur um mismunandi
stuðning ríkisins á gmndvelli
stöðu einstakra byggðasvæða em
vissulega mögulegar. Ekkert í
skuldbindandi alþjóðlegum
samningum eða í lögum um
Byggðastofnun kemur í veg fyr-
ir að tekið sé á málum á grund-
velli endurskipulagningar í land-
búnaði eða svæðisbundinna að-
gerða.
Sérstakur stuðningur við jað-
arsvæði dreifbýlisins, þ.e. svæði
sem byggja tilveru og afkornu
sína sérstaklega á sauðfjárrækt
(atvinnulíf einhæft /hlutfall sauð-
fjárræktar af heildarársverkum)
og flokkast að sem stærstum
hluta í atvinnuþróunarsvæði 1,
samkvæmt skilgreiningu Byggða-
stolhunar á hverjum tíma er kost-
ur sem skoða verður mjög ítar-
lega með það að markmiði að
bæta búsetuþætti og auka svig-
rúm til stækkunar sauðfjárbúa.
Þessi leið hefur fengið ítarlega
umfjöllun við undirbúning til-
lagna og hefur niðurstaðan orðið
sú að miða aðgerðir í sauðfjár-
ræktinni við að bæta kjör sauð-
fjárbænda almennt séð og leitast
þannig við að styrkja greinina í
heild.
Meðal þeirra aðgerða sem
Byggðastofnun leggur sérstak-
lega til í því markmiði að bæta
kjör sauðfjárbænda eru:
Opnað verði fyrir frjálst lfam-
sal á greiðslumarki á milli fram-
leiðenda. Ekki er lagt til að hefja
á ný uppkaup ríkisins á fram-
leiðslurétti sem færi síðan til end-
urúthlutunar, slík leið er ósam-
rýmanleg frjálsri sölu fram-
leiðsluréttar. Framleiðslutenging
beingreiðslna mun leiða til fram-
leiðsluaukningar sem kæmi fram
í enn hærra útflutningshlutfalli en
nú er. Frjálst framsal greiðslu-
marks mun skapa svigrúm til
nauðsynlegrar hagræðingar inn-
an greinarinnar og færa fram-
leiðsluna á færri hendur.
Hafið verði markaðsátak til 8
ára, m.a. í samstarfi við sölufyrir-
tæki í sjávarútvegi og útflutn-
ingsráð. Varið verði til verkefn-
isins 200 millj. kr. eða 25 millj.
kr. á ári. Fjármögnun verði
þannig að þeini 130 millj. kr. sem
hafa ekki verið greiddar til
Byggðastofnunar samkvæmt bú-
vörusamningi frá 1991 auk 70
millj. kr. frá Framleiðnisjóði
landbúnaðarins verði varið til
þessa verkefnis. Framtíð og
framþróun sauðfjárræktarinnar
byggist á að árangri verði náð í
útflutningi dilkakjöts. Með þessu
markaðsátaki verði látið á það
reyna hvort nothæfír markaðir
fínnast fyrir dilkakjöt. Mark-
aðsátakið verði unnið á grund-
velli ályktunar Alþingis um
markaðs- og söluátak á íslensku
dilkakjöti erlendis.
Lokaorð
I þessari skýrslu er leitast við
að greina styrk byggðarlaga,
benda á sértækar aðgerðir til
lausnar vanda hinna verst stöddu
og almennar aðgerðir til að
styrkja búsetu á landsbyggðinni
allri. Þar með er ekki sagt að
fundin sé endanleg lausn á
byggðavandanum. Fremur má
fúllyrða að engin endanleg lausn
sé til þar sem forsendur byggða-
mynsturs em háðar ömm breyt-
ingum og þessar forsendur ráða
því hvaða íausnir koma að gagni
hverju sinni. Jafnframt því sem
viðteknar leiðir verða úreltar
opnast nýjar leiðir og sífellt verð-
ur að endurmeta forsendur og
leita eftir nýjum lausnum.
Því er nauðsynlegt að staða
byggðanna sé endurmetin og
greining á styrk þeirra fari fram
með jöfnu millibili. Jafnframt því
þurfa stöðugar rannsóknir að fara
ffam á forsendum búsetu og leið-
um til að bregðast við aðsteðj-
andi vanda hverju sinni. Fram-
kvæma verður rannsóknir hér-
lendis jafnframt því sem fylgst er
með rannsóknum og þróun þess-
ara mála í nágrannalöndunum og
niðurstöður metnar með hliðsjón
af íslenskum aðstæðum. Einung-
is með stöðugri endurskoðun
byggðastefnunnar er unnt að
bregðast við hugsanlegri bú-
seturöskun komandi ára, snúa
núverandi þróun við og uppfylla
það markmið Byggðastofnunar
að stuðla að hagkvæmri þróun
byggðar í landinu.