Feykir - 13.12.2000, Blaðsíða 4
4 FEYKIR 43/2000
Skagfirðingur skýr og hreinn
Æviminningar Andrésar H. Valberg komnar út hjá Skjaldborgu
Andrés á 200 ára afmæli Reykjavíkurborgar ásamt Stefáni
Jónssyni listamanni og lífskunstner frá Möðrudal.
Jólin í Kálfárdal
Ég var það ungur á Mæli-
fellsá að ekki man ég eftir jól-
unum þaðan. En jólin í Kálfár-
dal, eftir að ég fór að komast
til nokkurs vits og þroska, eru
mér minnisstæð. Svefnher-
bergi og baðstofa voru þiljuð
innan og gerði mamma hreint
sem kallað var, þvoði loft,
veggi og gólf með sápuvatni.
Best man ég eftir gólfunum
sem voru nudduð með tað-
ösku úr hlóðunum og svo
þvegin. Þegar þau þomuðu
vom þau hvít að öðm leyti en
kvistimir sem skám sig úr og
vom hærri en gólfið í kring
vegna þess að þeir voru svo
harðir að askan vann ekki á
þeim. Eins vom þröskuldar
misgengnir vegna kvistanna.
Önnur hús bæjarins vom
kústuð með hrísvendi sem
settur var á hrífuskaft og svo
vom loftraftar sérstaklega í
eldhúsinu kústaðir svo svíf-
andi skúm (skordýravefir) og
annað ryk féll á gólfíð. Veggir
voru kústaðir og síðast voru
svo moldargólfin í öllum bæn-
um kústuð með hrísvendinum.
Þetta tilstand er mér minn-
isstætt og fí'nn fannst mér torf-
bærinn vera á eftir. Síðustu
árin vom timburgólfin skúmð
upp úr fjömsandi frá Sauðár-
króki og strákústur notaður í
staðinn fyrir vöndinn. Sett
vom hrein rúmföt hjá öllum
og við strákar klipptir, allur
hausinn eins snöggt og hægt
var, leitað var óværðar sem
alls staðar var í þá daga. Til
þess var notaður lúsakambur
úr fílabeini, þétttentur, en ekki
náði hann nitinni svo þetta hélt
áfram að angra bæði menn og
skepnur. Ekki voru mikil
brögð af því hjá okkur því leit-
að var lúsa í nærfötum oft og
jafnvel á hverju kvöldi. Þær
vom drepnar með því að
sprengja þær milli þumalfing-
ursnagla eða láta þær á borð
og sprengja með þumalfing-
ursnögl hægri handar því þar
var enginn örvhentur. Þær
földu sig meðfram saumum í
fötum og þaðan kemur mál-
tækið að læðast eins og lús
með saumi.
Allir þvoðu líkama sinn all-
an upp úr stómm tréþvottabala
sem sápu og ögn af lýsóli eða
kreólíni út í til að drepa ó-
værðina, sérstaklega nitina. Ef
ekki leyndist einhver til að
viðhalda stofninum urðu kyn-
bætur auðfengnar af öðmm
bæjum.
A jólunum var öllum inni-
stöðuskepnum gefið með fyrri
móti og gjaman var fóðrið af
betri endanum. Svo var matur
stór liður í jólahaldinu.
Hangikjet var soðið í slátur-
pottinum því það átti að endast
til þrettánda dags jóla.
Mamma skammtaði okkur
öllum á stóra matardiska sem
vom hrokaðir af ýmsu góð-
gæti, sérstaklega man ég eftir
laufabrauði sem öll fjölskyld-
an stóð að því að gera nokkru
fyrir jól, svo var hangiketið,
bjúgu, væn sneið af reyktum
magál, súrmatur margs konar,
ásamt rauðseyddu pottbrauði
og smjöri. Hákarli man ég
ekki eftir, en harðfiskur ásamt
tólgarmola var með. Þegar
ekki tolldi meira á diskinum
vom tvær laufabrauðskökur
látnar ofan á.
Af þessum kræsingum
borðuðum við hóflega til að
þær entust sem lengst en þetta
var svo aukabiti til viðbótar
við daglegt fæði. Minn disk
geymdi ég undir rúmi mínu
svo síður yrði hann fyrir
hnjaski. En einn morgun er ég
dró hann fram var smjörið allt
orðið rósótt og djúp hola í
pottbrauðið. Spurði ég
mömmu hverju sætti og sagði
hún mér að þetta væri eftir
mús sem hefði kannske vant-
að jólamat. Af þeirri ástæðu
fyrirgaf ég henni þjófnaðinn
og skaut oft bita undir rúmið
að kvöldi sem jafnan var horf-
inn að morgni.
Jólagjöfum man ég ekki
eftir fyrr en síðari árin, held að
þær hafi engar verið nema nýir
skór blásteinslitaðir með hvít-
um eltiskinnsbryddingum,
nýir sokkar, vettlingar, leppar
og fleira svo við færum ekki í
jólaköttinn sem kallað var. En
síðustu árin vom svo stórar og
merkilegar jólagjafir að berast,
sælgæti, sérstaklega sleiki-
brjóstsykur frá Sveini afa á
Króknum, spil, vasahnífur og
heill kertapakki sem ég átti
svo til ónertan þar til mín böm
þurftu á kertum að halda eða
milli 20 og 30 ár. Það vom 20
í pakkanum, snúin kerti, lítil
og marglit, köllað Hreinskerti
því verksmiðjan Hreinn í
Reykjavík framleiddi þau. Jól-
in og áramótin vom fljót að
líða eins og allir dagar í þá
daga og hurfu að mestu í
gleymskunnar skaut.
Stafnsréttarferð
Sumarið 1932 var ég í Vall-
holti og um haustið var hús-
bóndi minn beðinn um að
skaffa heimrekstrarmann frá
Stafnsrétt og til fleiri verka.
Hafði hann samið við tvo
unga menn að lofa mér að
fljóta með, þar sem ég var að-
eins 12 ára og hafði aldrei far-
ið þessa leið. Lofuðu þeir því
og skyldum við mætast við
Skiphól seinnipart gangna-
sunnudags.
Ég var mættur á réttum
tíma á gamla Toppi, sem var
gráskjóttur áburðarjálkur, sá er
bar mig yfir Vötnin sællar
minningar. Hans eini gangur
utan lestargangs var valhopp.
A því var hægt að þenja hann
langar leiðir. Ég fór af baki og
settist á fölnandi grasið sem
Toppur hafði góða lyst á.
Er ég hafði beðið alllengi
komu tveir dmllufullir delar á
harðastökki eftir Borgareynni,
tóku bakföll og hliðarslætti og
böðuðu út öllum öngum. Þeir
stoppuðu hjá mér og sögðust
eiga að vera ferðafélagar mín-
ir, skyldi ég nú sýna hvað
hrossakyn Sigurðar í Vallholti
gæti. Ég skreið á bak og sagði
fátt. Svo var haldið upp á veg
og þá leið sem þeir völdu fram
með bæjum og svo til fjalla
inn Mælifellsdal. Var þá farið
að svífa svo á þessa menn að
þeir fóm að detta af baki og
ferðahraðinn minnkaði, en
kvöldhúmið féll á. Ég varð að
fara af baki til að hjálpa þeim
á bak og þá gekk á ýmsu. Þeir
ultu um þverhrygg til skiptis
og stundum báðir í einu.
Vestur Kiðaskarð var hald-
ið að þeirra sögn, var þá hálf-
myrkvað og ég orðinn þreytt-
ur og vonlítill að við næðum
byggðum um nóttina. Þessir
ferðalangar vom Ami Jónsson
frá Krithóli, bróðir Kristjáns í
Hamarsgerði, og hinn var
Bjöm Gíslason, Konráðsson-
ar, síðar kunnur harmonikku-
leikari í Skagfirði.
Komið var brúnamyrkur er
við komumst á brúnir Svartár-
dals og sáum í órafjarðlægð
niðri í dalbotni ljósglætu frá
tjöldum gangnamanna, heyrð-
um kindajarminn og óminn af
söng og kvæðaröddum.
Nú fór að halla undan fæti
og nokkuð snöggt, því hlíðin
var brött og engin gata sást, en
Stefnt beint á réttina. Toppur
fór að hnjóta og stingast, svo
ég fór af baki, lengdi í taumn-
um svo ég lenti ekki undir
honum og við sigum niður
hlíðina. Toppur frísaði og
stakk við fótum og ég hrökk
fram af og lenti fram af háu
barði og dinglaði í taumnum í
lausu lofti. Ég vó mig upp á
honum og átti líklega þama
klámum líf mitt að launa. Við
færðum okkur til og áfram var
haldið.
Þegar niður í miðja hlíðina
kom stakkst Toppur og valt
um hrygg svo ég sá gljáfægð-
ar skeifumar í bjarmanum frá
tjöldunum. Eftir það fór bratt-
inn að minnka en graslautir og
móar tóku við. Við Toppur
námum staðar og enn er mér
sú stund ógleymanleg. Ég sat
á þúfu í svartamyrkri á ókunn-
um slóðum inn til dala, og svo
mikil var kyrrðin um óttuleyt-
ið að svartur ullarlagður hefði
heyrst detta.
Nú vom yfirgefin haust-
lömb og lambsárar mæður
hætt að kallast á nema ein og
ein yfirgefin rödd með löngu
millibili. Þau ein hljóð sem ég
heyrði og heyri enn í huganum
er seiðandi margraddaður
kveðskapur gangnamannanna
í tjöldunum, víðast hvar af
hreinni snilld þess tíma. En
svo komu einstaka hjáróma
raddir annað slagið frá þeim
sem Bakkus hafði lagt af velli.
Ég hlustaði hugfanginn og
horfði á ljósin, sá skugga af
hausum og einn standa og slá
taktinn í stóm tjaldi, en þang-
að stefndum við Toppur. Ég
heyrði í félögum mínum og
beið þeirra, þeir vom að verða
ferðafærir og virtust kunnugir
þama. Þeir rötuðu á vaðið yfir
Svartá og allt endaði vel. Við
bundum klárana við réttina og
héldum í gleðskapinn. Þegar
ég fór framhjá einu tjaldinu
hnaut ég um stígvél sem stóðu
þar út undan. Vom þau þung
fyrir svo ég hafði hönd á þeim
og fann að þar lá maður.
Mig langaði til að sjá hinn
endann á honum og gægðist
inn. Frá luktarljósinu gat ég
greint að þar var Marka-Leifi í
ölvímusvefni. Sá sem sló takt-
inn var húsbóndi minn og varð
feginn að sjá mig. Hafði talið
mig villtan eða dauðan á fjöll-
um uppi. Hann ýtti Marka-
Leifa út undir skörina svo ég
gat hreiðrað um mig með
hnakktöskuna mína þar sem
ég átti veislumat frá Herdísi
frænku minni. Ég valt útaf sof-
andi, enda úttaugaður af
þreytu.
Eftir nokkra klukkutíma,
sem mér fannst aðeins blund-
ur, var ég rifinn upp til að
hjálpa við innrekstur og sund-
urdrátt, því þá var að verða
sauðljóst, þótt á eyra sæist
ekki. En úr þeim rúnum lásu
næmir fingurgómar Ijármanna
og ég tók við því fé sem að
mér var rétt og sagt að væri frá
Vallholti. Það dró í dilk þeirra
Vallhólmsbænda. Svo birti af
degi. Rjóð en hitalítil haustsól-
in sendi geisla sína yfir þann
mislita hóp manna og fer-
fætlinga sem þama var saman
kominn og skipti þúsundum.
Ég sá hlíðina bröttu sem við
Toppur höfðum oltið niður.
Nú var hún dumbrauð af sól
og haustlitum gróðri.
Ég gekk eftir bakka Svartár
og sá þar næturverði gæta
safnsins og minntist þá Gísla
Olafssonar skálds sem alist
hafði upp í dalnum á Eiríks-
stöðum og hafði heyrt margt
eftir hann. Sá hann í huganum
á mínum aldri sitja kaldan og
svangan næturlangt yfir safn-
inu, og er sólin sendi geisla
sína yfir hvítéljaða jörðina, þá
hafði Gísli, sá landsfrægi snill-
ingur, ort þessu vísu:
Foldar vanga fé ég séð.
Frost þar ganga að verki.
Blöðin hanga héluð með
haustsins fangamerki.