Feykir - 10.08.2005, Blaðsíða 4

4 Feykir 29/2005
Galdrahringurinn og dys Dala-Skúla. Horftinn eftirAusturdal. Teikning Björns Björnssonar.
Hjalti Pálsson ritstjóri Byggðasögu Skagafjarðar
Af Dala-Skúla og
draugum í Austurdal
Ábæjarskotta er einn þekktasti draugur landsins og kunnust þeirra sem óðul áttu í Austurdal.
Frásagnir um hana í þjóðsagnasöfnum myndu fylla litla bók ef teknar væru saman. En fleiri
draugar riðu þar húsum í fyrri tíð sem ekki hafa notið viðlíka frægðar.
Þar er helst að nefna
Klofning sem hélt sig mest við
Miðhús í Austurdal og var
merkilegur því hann var
þeirrar náttúru að hafa klofinn
hausinn, eins og sagaður
sviðahaus, og skemmti sér við
að hrella ferðalanga nteð því
„að skjótast í veg fyrir
skilamann / og skella kjömm-
unum saman“ eins og Magnús
Gíslason á Vöglum orðar það
í Stiklum sínum, ágætu
kvæði.
Þriðji draugurinn var
mönnunt nánast gleymdur á
seinni hluta 20. aldar en
minning hans „vakin upp“
árið 1985 þegar um hann, eða
kannski öllu heldur svo-
nefndan „galdrahring á Ábæ“,
birtust nokkrar greinar í
tímaritinu Heima er best þar
sem þeir lögðu hönd á penna
Hannes Pétursson skáld,
Hjörleifur Kristinsson á
Gilsbakka, Björn á Sveins-
stöðum og Þórður Tómasson
í Skógum. Enginn þeirra hafði
þó séð galdrahringinn eða
vissi skilmerkilega hvar hann
var og einungis Hjörleifur á
Gilsbakka hafði heyrt getið
Dala-Skúla. Svo hafði þá fyrnt
yfir dalbúa þennan.
En í byrjun 20. aldarkunnu
Austdælingar góð skil á Dala-
Skúla og verustað hans.
Sumarið 1910 var Matthías
Þórðarson þjóðntinjavörður
þar á ferð og getur eftirfarandi
í skýrslu sinni í Árbók
fornleifafélagsins 1910: ,,Á
Ábæ í Austurdal var mér bent
á mannvirki eitt einkennilegt.
Það er skammt upp frá bænum
í dagmálastað, rétt fyrir utan
túnið. Það er lítill haugur, um
10 fet að þvermáli, kringlóttur,
og er garður hlaðinn
unrhverfis, þverntál hrings
þessa er 37-40 fet og mjór, um
1,5 fet, en fullglöggur. Þessu
mannvirki fylgir sú þjóðsaga,
sem alkunn er í Skaga-
tjarðardölum, að draugur að
nafni Dala-Skúli hafi verið
settur hér niður. Hann var
uppvakningur úr Vestur-
dalnum og gerði mikið mein
uns Goðdalaprestur sendi
hann framá afrétt og fékk
honum það erindi að telja öll
kindaspörð á afréttinnum. Að
loknu verki kom draugur
niður að Ábæ og voru þá fætur
gengnir upp að knjárn. Varð
honum þá komið fyrir og
hann settur niður á þessum
stað.“
Byggðasöguritari hefur á
snuðri sínu undanfarin ár gert
nokkrar atrennur að því að
finna Dala-Skúla, þar af einu
sinni með manni sem áður
hafði fundið staðinn en ávallt
var það forgefms. Virtist svo
sem jafnan væri villt unr fyrir
þeim sem leituðu og það var
ekki fyrr en í fjórðu tilraun,
hinn 8. júlí s.l., að
undirrituðum tókst með
þrákelkni sinni að finna
staðinn, gekk þá beint á dysina
eftir leiðsögn Ólafs Kristjáns-
sonar frá Ábæ sem lýsir henni
í örnefnaskrá frá árinu 1935.
Þar segir: „Lági melhóllinn
skammt sunnan og ofan við
Fjóshólinn heitir Draughóll.
Norðan undir honum er stór
þúfa og kringum hana lágt
garðlag, hringmyndað. Þetta
er kölluð Dys. Þar á að hafa
verið settur niður draugur
sem hét Dala-Skúli.“ Ólafur
var fæddur 1884, ólst upp á
Ábæ til margra ára og bjó þar
1912-1913, var þar einmitt
þegar Matthías þjóðminja-
vörður var á ferðinni. Stóð hér
allt heirna við ofangreinda
lýsingu Matthíasar frá 1910 og
Ólafs frá 1935.
„Gæti orðið
afdrifaríkt að
rjúfa dys Dala-Skúla"
Upp af bæjartóftum og
kirkju á Ábæ rísa tveir háir
melhólar og er grasdrag milli
þeirra þar sem bæjarlækurinn
hefur fyrrunt verið leiddur
ofan úr Kvíadal niður sunnan
við kirkju. Heitir sá ytri
Smiðjuhóll en hinn syðri
Fjóshóll og er á honum glögg
fjárhústóft. Um það bil 40-60
m fram og upp af Fjóshól er
lágur melhóll, fyrrgreindur
Draughóll. Norðan í honum,
neðarlega, er Dysin (65° 18’160
/18°51 ’ 116), hringlaga, urn
það bil 3 m í þvermál og glyttir
í aðborið grjót en lítilsháttar
uppblástur eða rof er kornið í
dysina. Umhverfis hana er
mjór, hringlaga garður, óljós
orðinn en þó vel nrerkjanlegur
allan hringinn, um 12 m í
þvermál. Skýr fjárgata liggur
gegnum hringinn, meðfram
Dysinni og upp yíir Draughól.
Hafa því áreiðanlega margir
gengið þessa götu án þess að
taka eftir dysinni því sérstaka
eftirtekt þarf til að greina hana
en samt er hún skýr þegar bent
hefur verið á hana.
Raunhyggjumenn nútím-
ans rnunu vafalítið telja þetta
graíhaug úr heiðnum sið en
sannir „húmanistar“ vita að
þarna er Dala-Skúli niður
kominn og garðlagið um-
hverfis gert í þeim tilgangi að
hernja hann þar innan veggja.
Það hafði skaðvænlegar
afleiðingar þegar tappinn var
tekinn úr hrossleggnum
forðum daga og Ábæjarskottu
hleypt lausri. Að sarna skapi
gæti orðið afdrifaríkt að rjúfa
dys Dala-Skúla enda er það
bannað að fornleifalögum og
engum fært nerna kunn-
áttumönnum þeim sem hafa
titilinn fornleifafræðingur að
fengnu leyfi Fornleifaverndar
ríkisins sem jafnframt tekur
þá á sig alla ábyrgð á af-
leiðingum slíks verknaðar.
Hjalti Pálsson
Ábær i Austurdal. Örin bendir á dys Dala-Skúla.