Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2009, Blaðsíða 49

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 1. tbl. 85. árg. 2009 45
starfsþróunar (An Bord Altranis og National
Council for the Professional Development
of Nursing and Midwifery, 2005); National
Health Service, 1999).
Staðan erlendis
Víða erlendis, meðal annars í Bandaríkj­
unum, Bretlandi, Nýja­Sjálandi, Kanada
og Svíþjóð, hafa hjúkrunarfræðingar og
ljósmæður fengið ákveðin leyfi til að ávísa
lyfjum (An Bord Altranis ..., 2005). Reglur
þar að lútandi geta verið ólíkar milli landa
og innan hvers lands. Leyfin geta verið víð
eða afmörkuð við sérstaka lyfjaflokka.
Gerður hefur verið greinarmunur á þeim
sem eru sjálfstæðir við ávísun lyfja (á ensku
„independent prescribers“) og þeim sem eru
öðrum háðir um lyfjaávísanir („dependent
prescribers“). „Independent prescribers“
eru þeir fagaðilar sem meta ástand og
heilsufar einstaklingsins, greina vandamál
og ávísa lyfjum. „Dependent prescribers“
meta ekki heilsufar eða heilsufarsvanda
einstaklingsins en hafa leyfi til að ávísa
vissum lyfjum, iðulega fyrir afmarkaðan
skjólstæðingahóp (Crown, 1999).
Í kjölfar fóstureyðingarlaganna á áttunda
áratug síðustu aldar var mörkuð sú stefna
í Svíþjóð að ljósmæður hefðu lykilhlutverki
að gegna í sambandi við að veita ungu
fólki fræðslu og ráðgjöf um getnaðarvarnir
og fengu þær fljótlega leyfi til að ávísa
getnaðarvörnum (Sundström­Feigenberg,
1984). Ljósmæður í Svíþjóð styðjast
bæði við sjálfstæða leið (independent
prescribing) og samstarfsleið (collabor­
ative prescribing) við ávísun lyfja innan
fjölskylduáætlunarþjónustunnar (An Bord
Altranis…, 2005). Í Svíþjóð hafa heilsu­
gæslu hjúkrunar fræðingar haft leyfi til að
ávísa lyfjum frá því árið 1994. Leyfin eru
háð ákveðnu heilbrigðisástandi (health
indications, conditions). Gerð var úttekt
á þessu starfi hjúkrunarfræðinga sem
sýndi að breytingin leiddi til margvíslegra
framfara. Í framhaldi af því var ákveðið að
útvíkka lyfseðilsleyfi hjúkrunarfræðinga
sem vinna með öldruðum (An Bord
Altranis …,2005).
Árið 1994 var hjúkrunarfræðingum,
sem störfuðu í heimaþjónustu (district
nurse eða health visitor) í Bretlandi, gefið
lögbundið leyfi til að ávísa afmörkuðum
lyfjum (An Bord Altranis …, 2005). Einnig
hafa verið gerðar lagabreytingar í Bretlandi
varðandi hópreglur (group protocols) er
varða lyfjagjöf til hóps sjúklinga sem hafa
svipaðar þarfir. Í bresku skýrslunni Review
of Prescribing, Supply and Administation
of Medicines kemur fram að mikilvægir
kostir fjölskylduáætlunargöngudeilda
(family planning clinics) sé greitt aðgengi
að þjónustu hjúkrunarfræðinga þar
(Crown, 1999). Á þessum göngudeildum
starfa sérmenntaðir hjúkrunarfræðingar.
Störf þeirra eru nefnd í skýrslunni sem
dæmi um störf á afmörkuðu sérsviði og
því bundin við ákveðin skilgreind lyf. Störfin
falla undir „independent prescribers“
sem þýðir að starfsmennirnir meta
sjálfir ástand skjólstæðingsins áður en
hormónagetnaðarvörn er ávísað. Í Brelandi
er gerð krafa um ákveðna menntun og
þjálfun áður en leyfi til ávísunar lyfja eru
gefin (Crown, 1999).
Í Bandaríkjunum hefur lyfseðilsleyfi þróast
með sérmenntuðum starfsstéttum, s.s.
„nurse practitioner“ (NP) og „nurse­
midwife“ (An Bord Altranis…, 2005;
Pearson, 2003). Hvert fylki í Bandaríkjunum
hefur sínar reglur um lyfjaleyfi. Í 49 fylkjum
eru NP með einhvers konar lyfjaleyfi
(Schudder, 2006). Lagaleg heimild fyrir
þessar fagstéttir að ávísa lyfjum hefur verið
rakin til þess að sérfræðiþjónusta þeirra var
viðurkennd af þeim stofnunum sem sáu um
niðurgreiðslu á þjónustu þeirra. Jafnframt
var til staðar þörf í samfélaginu fyrir
þjónustu þeirra og það reyndist mikilvægt
fyrir skjólstæðinga að leita frekar til þeirra
en annarra fagaðila. Hjúkrunarfræðingar,
sem ávísa lyfjum, þurfa að öðlast ákveðna
menntun og þjálfun þar sem m.a. er lögð
áhersla á lyfjafræði, líkamsmat (physical
assessment), klíníska ákvarðanatöku
og færni í greiningu vandamála. Þessi
kennsla fer fram á meistarastigi (American
Academy of Nurse Practitioners, 1998).
Af framansögðu er ljóst að hjúkrunar­
fræðingar og ljósmæður í ýmsum nágranna­
löndum hafa fengið leyfi til ávísunar lyfja,
m.a. hormóna getnaðar varna. Ákveðin
skilyrði eru sett fyrir því hverjir geti sótt
um slík leyfi. Gerð er krafa um nám sem
er bæði fræðilegt og klínískt. Mismunandi
getur verið eftir löndum og innan sama
lands hvaða kröfur eru gerðar um menntun.
Fram kemur að menntunin er iðulega á
framhaldsnámsstigi (meistarastigi).
Staðan hér á landi
Í fyrsta hluta laga um ráðgjöf og fræðslu
varðandi kynlíf og barneignir og um fóstur­
eyðingar og ófrjósemisaðgerðir nr. 25/1975
segir í 1. gr. að gefa skuli fólki kost á ráðgjöf
og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir. Í
2. gr. kemur fram að veita skuli fræðslu
og ráðgjöf um notkun getnaðarvarna
og útvegun þeirra. Samkvæmt þessum
lögum skal veita ráðgjafarþjónustuna á
heilsugæslustöðvum og sjúkrahúsum.
Það eru því skýr lagaákvæði um þessa
þjónustu hér á landi.
Aðgengi
Miðað við íslenskt heilbrigðiskerfi og
landslög um kynheilbrigðismál (nr. 25/1975)
ætti ungt fólk að geta leitað á heilsu­
gæslustöð til að fá fræðslu og ráðgjöf um
kynheilbrigði, þ. á m. um getnaðarvarnir.
Þótt visst aðgengi hafi verið til staðar
hefur skort að sérsníða þjónustuna að
þörfum ungs fólks. Sérþörfum ungs fólks
í kynheilbrigðismálum var enginn sérstakur
gaumur gefinn fyrr en farið var að opna
unglingamóttökur á heilsugæslustöðvum
fyrir tæpum tíu árum. Fyrsta móttakan tók
til starfa árið 1999 á Akureyri. Síðan tók
hver við af annarri á Reykjavíkursvæðinu.
Voru móttökurnar yfirleitt opnar einu sinni
í viku, einn tíma í senn. Unglingamóttakan
í Hafnarfirði náði hvað bestri fótfestu. Þrátt
fyrir það var ákveðið eftir sumarlokanir árið
2007 að loka henni. Rökin, sem fram komu
í fjölmiðlum fyrir lokuninni, voru launamál
lækna. Þessi lokun hefur áhrif á aðgengi
unglinga að kynheilbrigðisþjónustu á þeirra
þjónustusvæði. Í stað þess að loka þessari
móttöku hefði í raun átt að auka hana og
efla. Hér var því tekin ákvörðun sem miðast
ekki við þarfir ungs fólks.
Aðgengi að þjónustu lýtur jafnframt að því
að panta tíma og hvernig þjónustutímanum
„Mikil þörf er á að bæta bæði fræðslu og
ráðgjöf um getnaðarvarnir.“