Jón á Bægisá - 01.11.1994, Qupperneq 12

tilvikum er gengið út frá því að hin þjóðlega íslenska bókmenntasaga sé
ótrufluð af „annarlegri næringu“, svo notað sé orðalag Gríms. Auðvitað nefna
sumir skáldskapartengsl við útlönd, en dæmigert má telja að eftir að Sigurður
Nordal hefur getið þess að Bjarni Thorarensen og Jónas Hallgrímsson haíl
notið „erlendra áhrifa“, þá segir að þeir njóti „ekki síður hins, að þeir finna
brátt hinar íslenzku frumlindir og taka þær fram yfir útlenda rómantík. En
það gátu þeir því aðeins, að lifandi bókmenntir þjóðarinnar, sem þeir voru
aldir upp við, voru í óslitnu sambandi við kveðskap 9. og 10. aldar.“2 í rauninni
er mjög eðlilegt að svo sé skrifað þegar komið er fram á tuttugustu öld, því á
rómantíska skeiðinu hafði markvisst verið unnið að „nálægð“ fornbók-
menntanna í hinni þjóðlegu bókmenntasögu — en söguvitundin sem býr að
baki henni er jafnframt í örri mótun á öðrum fjórðungi nítjándu aldar. Um
það leyti er Grímur skrifar fyrirlestur sinn er hún að segja má fullmótuð og
hefur fylgt okkur alla tíð síðan, heil og ósködduð mynd sem varpað er á vegg
fortíðar. Hún leiðir til þess, að því er mér sýnist, að íslenskar fornbókmennntir
eru miklu rúmfrekari í bókmenntavitund þjóðarinnar, og búa yfir meiri
„nálægð“, á 19. og 20. öld, en þær gerðu aldirnar á undan.
Þegar ég nota hugtakið „þjóðleg bókmenntasaga" á ég við sögu um sögu,
enda á maður líklega ekki aðgang að neinu samfelldu bókmenntalífi nema í
„sögulegu“ formi um það líf. Hin skráða bókmenntasaga snýst oftar en ekki
um það að koma stað og tíma heim og saman, með því átaki sem lil þarf. Það
átak felst í afmörkun hejðar. Breski sagnfræðingurinn Eric Hobsbawm hefur
bent á að í umfjöllun um hefðir verði að greina á milli „styrks og sveigjanleika
raunverulegrar hefðar" og virkni hinnar „tilbúnu hefðar“, því hefðir sem
virðast vísa langt aflur í tímann séu stundum fremur nýlegur tilbúningur. Það
getur hins vegar orðið erfitt að stunda slíka aðgreiningu þegar um meint
„þjóðleg“ einkenni er að ræða, því eins og Hobsbawm hefur sjálfur rækilega
útlistað er „þjóð“ í nútímaskilningi þess hugtaks fremur nýleg söguleg
„uppfinning“.3 „Þjóð“ er „ímyndað pólitískt samfélag“ , eins og bandaríski
fræðimaðurinn Benedict Anderson segir, og sú ímyndun helgar þjóðinni stað
og skapar henni vissa tímaskynjun, „einsleitan og holan tíma“, eins og best
megi sjá á fléttu hinnar hefðbundnu skáldsögu og á inntaki dagblaða, en þetta
voru einmitt áhrifamestu íjölmiðlarnir á því skeiði er nútímaþjóðin varð til;
þessir miðlar virðast búa yfir veraldlegri vídd (sem kalla mætti sam-tíma)
sem í senn afmarkar og samtengir atburði og einstaklmga er ekki lúta guðdóm-
legri forsjá.4
2 Sigurður Nordal, „Samhengið í íslenzkum bókmenntum", íslenzk lestrarbók 1400-
1900, ritstj. Sigurður Nordal, Bókaverslun Sigfúsar Eymundssonar, Reykjavík 1924, s.
XXV.
5 Eric Hobsbawm, „Introduction: Inventing Tradition", í The lnvention oj Tradition,
ritstj. E. Hobsbawm ogT. Ranger, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s. 1-
14 (bein tilv. s. 8). Sbr. bók Hobsbawms, Nations and Nationalism Since 1780: Pro-
gramme, Mylh, Realily, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
4 Benedict Anderson, Imagined Communities: Rejlections on the Origin and Spread oj
Nationalism (revised edition), Verso, London og New York 1991, s. 6 og 22 o.áfr.
á- JSæýfJjá - TÍMARIT ÞÝÐENDA 1994
12